avctor P. VERGILIVS MARO (70 – 19 B.C.)

Liber I - IV | Liber V - VIII | Liber IX - XII

Interea medium Aeneas iam classe tenebat certus iter fluctusque atros Aquilone secabat moenia respiciens, quae iam infelicis Elissae conlucent flammis. quae tantum accenderit ignem causa latet; duri magno sed amore dolores polluto, notumque furens quid femina possit, triste per augurium Teucrorum pectora ducunt. ut pelagus tenuere rates nec iam amplius ulla occurrit tellus, maria undique et undique caelum, olli caeruleus supra caput astitit imber noctem hiememque ferens et inhorruit unda tenebris. ipse gubernator puppi Palinurus ab alta: 'heu quianam tanti cinxerunt aethera nimbi? quidue, pater Neptune, paras?' sic deinde locutus colligere arma iubet ualidisque incumbere remis, obliquatque sinus in uentum ac talia fatur: 'magnanime Aenea, non, si mihi Iuppiter auctor spondeat, hoc sperem Italiam contingere caelo. mutati transuersa fremunt et uespere ab atro consurgunt uenti, atque in nubem cogitur aer. nec nos obniti contra nec tendere tantum sufficimus. superat quoniam Fortuna, sequamur, quoque uocat uertamus iter. nec litora longe fida reor fraterna Erycis portusque Sicanos, si modo rite memor seruata remetior astra.' tum pius Aeneas: 'equidem sic poscere uentos iamdudum et frustra cerno te tendere contra. flecte uiam uelis. an sit mihi gratior ulla, quoue magis fessas optem dimittere nauis, quam quae Dardanium tellus mihi seruat Acesten et patris Anchisae gremio complectitur ossa?' haec ubi dicta, petunt portus et uela secundi intendunt Zephyri; fertur cita gurgite classis, et tandem laeti notae aduertuntur harenae.

At procul ex celso miratus uertice montis aduentum sociasque rates occurrit Acestes, horridus in iaculis et pelle Libystidis ursae, Troia Criniso conceptum flumine mater quem genuit. ueterum non immemor ille parentum gratatur reduces et gaza laetus agresti excipit, ac fessos opibus solatur amicis.

Postera cum primo stellas Oriente fugarat clara dies, socios in coetum litore ab omni aduocat Aeneas tumulique ex aggere fatur: 'Dardanidae magni, genus alto a sanguine diuum, annuus exactis completur mensibus orbis, ex quo reliquias diuinique ossa parentis condidimus terra maestasque sacrauimus aras; iamque dies, nisi fallor, adest, quem semper acerbum, semper honoratum (sic di uoluistis) habebo. hunc ego Gaetulis agerem si Syrtibus exsul, Argolicoue mari deprensus et urbe Mycenae, annua uota tamen sollemnisque ordine pompas exsequerer strueremque suis altaria donis. nunc ultro ad cineres ipsius et ossa parentis haud equidem sine mente, reor, sine numine diuum adsumus et portus delati intramus amicos. ergo agite et laetum cuncti celebremus honorem: poscamus uentos, atque haec me sacra quotannis urbe uelit posita templis sibi ferre dicatis. bina boum uobis Troia generatus Acestes dat numero capita in nauis; adhibete penatis et patrios epulis et quos colit hospes Acestes. praeterea, si nona diem mortalibus almum Aurora extulerit radiisque retexerit orbem, prima citae Teucris ponam certamina classis; quique pedum cursu ualet, et qui uiribus audax aut iaculo incedit melior leuibusque sagittis, seu crudo fidit pugnam committere caestu, cuncti adsint meritaeque exspectent praemia palmae. ore fauete omnes et cingite tempora ramis.'

Sic fatus uelat materna tempora myrto. hoc Helymus facit, hoc aeui maturus Acestes, hoc puer Ascanius, sequitur quos cetera pubes. ille e concilio multis cum milibus ibat ad tumulum magna medius comitante caterua. hic duo rite mero libans carchesia Baccho fundit humi, duo lacte nouo, duo sanguine sacro, purpureosque iacit flores ac talia fatur: 'salue, sancte parens, iterum; saluete, recepti nequiquam cineres animaeque umbraeque paternae. non licuit finis Italos fataliaque arua nec tecum Ausonium, quicumque est, quaerere Thybrim.' dixerat haec, adytis cum lubricus anguis ab imis septem ingens gyros, septena uolumina traxit amplexus placide tumulum lapsusque per aras, caeruleae cui terga notae maculosus et auro squamam incendebat fulgor, ceu nubibus arcus mille iacit uarios aduerso sole colores. obstipuit uisu Aeneas. ille agmine longo tandem inter pateras et leuia pocula serpens libauitque dapes rursusque innoxius imo successit tumulo et depasta altaria liquit. hoc magis inceptos genitori instaurat honores, incertus geniumne loci famulumne parentis esse putet; caedit binas de more bidentis totque sues, totidem nigrantis terga iuuencos, uinaque fundebat pateris animamque uocabat Anchisae magni manisque Acheronte remissos. nec non et socii, quae cuique est copia, laeti dona ferunt, onerant aras mactantque iuuencos; ordine aena locant alii fusique per herbam subiciunt ueribus prunas et uiscera torrent.

Exspectata dies aderat nonamque serena Auroram Phaethontis equi iam luce uehebant, famaque finitimos et clari nomen Acestae excierat; laeto complerant litora coetu uisuri Aeneadas, pars et certare parati. munera principio ante oculos circoque locantur in medio, sacri tripodes uiridesque coronae et palmae pretium uictoribus, armaque et ostro perfusae uestes, argenti aurique talenta; et tuba commissos medio canit aggere ludos.

Prima pares ineunt grauibus certamina remis quattuor ex omni delectae classe carinae. uelocem Mnestheus agit acri remige Pristim, mox Italus Mnestheus, genus a quo nomine Memmi, ingentemque Gyas ingenti mole Chimaeram, urbis opus, triplici pubes quam Dardana uersu impellunt, terno consurgunt ordine remi; Sergestusque, domus tenet a quo Sergia nomen, Centauro inuehitur magna, Scyllaque Cloanthus caerulea, genus unde tibi, Romane Cluenti.

Est procul in pelago saxum spumantia contra litora, quod tumidis summersum tunditur olim fluctibus, hiberni condunt ubi sidera Cauri; tranquillo silet immotaque attollitur unda campus et apricis statio gratissima mergis. hic uiridem Aeneas frondenti ex ilice metam constituit signum nautis pater, unde reuerti scirent et longos ubi circumflectere cursus. tum loca sorte legunt ipsique in puppibus auro ductores longe effulgent ostroque decori; cetera populea uelatur fronde iuuentus nudatosque umeros oleo perfusa nitescit. considunt transtris, intentaque bracchia remis; intenti exspectant signum, exsultantiaque haurit corda pauor pulsans laudumque arrecta cupido. inde ubi clara dedit sonitum tuba, finibus omnes, haud mora, prosiluere suis; ferit aethera clamor nauticus, adductis spumant freta uersa lacertis. infindunt pariter sulcos, totumque dehiscit conuulsum remis rostrisque tridentibus aequor. non tam praecipites biiugo certamine campum corripuere ruuntque effusi carcere currus, nec sic immissis aurigae undantia lora concussere iugis pronique in uerbera pendent. tum plausu fremituque uirum studiisque fauentum consonat omne nemus, uocemque inclusa uolutant litora, pulsati colles clamore resultant.

Effugit ante alios primisque elabitur undis turbam inter fremitumque Gyas; quem deinde Cloanthus consequitur, melior remis, sed pondere pinus tarda tenet. post hos aequo discrimine Pristis Centaurusque locum tendunt superare priorem; et nunc Pristis habet, nunc uictam praeterit ingens Centaurus, nunc una ambae iunctisque feruntur frontibus et longa sulcant uada salsa carina. iamque propinquabant scopulo metamque tenebant, cum princeps medioque Gyas in gurgite uictor rectorem nauis compellat uoce Menoeten: 'quo tantum mihi dexter abis? huc derige cursum; litus ama et laeua stringat sine palmula cautes; altum alii teneant.' dixit; sed caeca Menoetes saxa timens proram pelagi detorquet ad undas. 'quo diuersus abis?' iterum 'pete saxa, Menoete!' cum clamore Gyas reuocabat, et ecce Cloanthum respicit instantem tergo et propiora tenentem. ille inter nauemque Gyae scopulosque sonantis radit iter laeuum interior subitoque priorem praeterit et metis tenet aequora tuta relictis. tum uero exarsit iuueni dolor ossibus ingens nec lacrimis caruere genae, segnemque Menoeten oblitus decorisque sui sociumque salutis in mare praecipitem puppi deturbat ab alta; ipse gubernaclo rector subit, ipse magister hortaturque uiros clauumque ad litora torquet. at grauis ut fundo uix tandem redditus imo est iam senior madidaque fluens in ueste Menoetes summa petit scopuli siccaque in rupe resedit. illum et labentem Teucri et risere natantem et salsos rident reuomentem pectore fluctus.

Hic laeta extremis spes est accensa duobus, Sergesto Mnestheique, Gyan superare morantem. Sergestus capit ante locum scopuloque propinquat, nec tota tamen ille prior praeeunte carina; parte prior, partim rostro premit aemula Pristis. at media socios incedens naue per ipsos hortatur Mnestheus: 'nunc, nunc insurgite remis, Hectorei socii, Troiae quos sorte suprema delegi comites; nunc illas promite uiris, nunc animos, quibus in Gaetulis Syrtibus usi Ionioque mari Maleaeque sequacibus undis. non iam prima peto Mnestheus neque uincere certo (quamquam o!—sed superent quibus hoc, Neptune, dedisti); extremos pudeat rediisse: hoc uincite, ciues, et prohibete nefas.' olli certamine summo procumbunt: uastis tremit ictibus aerea puppis subtrahiturque solum, tum creber anhelitus artus aridaque ora quatit, sudor fluit undique riuis. attulit ipse uiris optatum casus honorem: namque furens animi dum proram ad saxa suburget interior spatioque subit Sergestus iniquo, infelix saxis in procurrentibus haesit. concussae cautes et acuto in murice remi obnixi crepuere inlisaque prora pependit. consurgunt nautae et magno clamore morantur ferratasque trudes et acuta cuspide contos expediunt fractosque legunt in gurgite remos. at laetus Mnestheus successuque acrior ipso agmine remorum celeri uentisque uocatis prona petit maria et pelago decurrit aperto. qualis spelunca subito commota columba, cui domus et dulces latebroso in pumice nidi, fertur in arua uolans plausumque exterrita pennis dat tecto ingentem, mox aere lapsa quieto radit iter liquidum celeris neque commouet alas: sic Mnestheus, sic ipsa fuga secat ultima Pristis aequora, sic illam fert impetus ipse uolantem. et primum in scopulo luctantem deserit alto Sergestum breuibusque uadis frustraque uocantem auxilia et fractis discentem currere remis. inde Gyan ipsamque ingenti mole Chimaeram consequitur; cedit, quoniam spoliata magistro est. solus iamque ipso superest in fine Cloanthus, quem petit et summis adnixus uiribus urget.

Tum uero ingeminat clamor cunctique sequentem instigant studiis, resonatque fragoribus aether. hi proprium decus et partum indignantur honorem ni teneant, uitamque uolunt pro laude pacisci; hos successus alit: possunt, quia posse uidentur. et fors aequatis cepissent praemia rostris, ni palmas ponto tendens utrasque Cloanthus fudissetque preces diuosque in uota uocasset: 'di, quibus imperium est pelagi, quorum aequora curro, uobis laetus ego hoc candentem in litore taurum constituam ante aras uoti reus, extaque salsos proiciam in fluctus et uina liquentia fundam.' dixit, eumque imis sub fluctibus audiit omnis Nereidum Phorcique chorus Panopeaque uirgo, et pater ipse manu magna Portunus euntem impulit: illa Noto citius uolucrique sagitta ad terram fugit et portu se condidit alto. tum satus Anchisa cunctis ex more uocatis uictorem magna praeconis uoce Cloanthum declarat uiridique aduelat tempora lauro, muneraque in nauis ternos optare iuuencos uinaque et argenti magnum dat ferre talentum. ipsis praecipuos ductoribus addit honores: uictori chlamydem auratam, quam plurima circum purpura maeandro duplici Meliboea cucurrit, intextusque puer frondosa regius Ida uelocis iaculo ceruos cursuque fatigat acer, anhelanti similis, quem praepes ab Ida sublimem pedibus rapuit Iouis armiger uncis; longaeui palmas nequiquam ad sidera tendunt custodes, saeuitque canum latratus in auras. at qui deinde locum tenuit uirtute secundum, leuibus huic hamis consertam auroque trilicem loricam, quam Demoleo detraxerat ipse uictor apud rapidum Simoenta sub Ilio alto, donat habere, uiro decus et tutamen in armis. uix illam famuli Phegeus Sagarisque ferebant multiplicem conixi umeris; indutus at olim Demoleos cursu palantis Troas agebat. tertia dona facit geminos ex aere lebetas cymbiaque argento perfecta atque aspera signis. iamque adeo donati omnes opibusque superbi puniceis ibant euincti tempora taenis, cum saeuo e scopulo multa uix arte reuulsus amissis remis atque ordine debilis uno inrisam sine honore ratem Sergestus agebat. qualis saepe uiae deprensus in aggere serpens, aerea quem obliquum rota transiit aut grauis ictu seminecem liquit saxo lacerumque uiator; nequiquam longos fugiens dat corpore tortus parte ferox ardensque oculis et sibila colla arduus attollens; pars uulnere clauda retentat nexantem nodis seque in sua membra plicantem: tali remigio nauis se tarda mouebat; uela facit tamen et uelis subit ostia plenis. Sergestum Aeneas promisso munere donat seruatam ob nauem laetus sociosque reductos. olli serua datur operum haud ignara Mineruae, Cressa genus, Pholoe, geminique sub ubere nati.

Hoc pius Aeneas misso certamine tendit gramineum in campum, quem collibus undique curuis cingebant siluae, mediaque in ualle theatri circus erat; quo se multis cum milibus heros consessu medium tulit exstructoque resedit. hic, qui forte uelint rapido contendere cursu, inuitat pretiis animos, et praemia ponit. undique conueniunt Teucri mixtique Sicani, Nisus et Euryalus primi, Euryalus forma insignis uiridique iuuenta, Nisus amore pio pueri; quos deinde secutus regius egregia Priami de stirpe Diores; hunc Salius simul et Patron, quorum alter Acarnan, alter ab Arcadio Tegeaeae sanguine gentis; tum duo Trinacrii iuuenes, Helymus Panopesque adsueti siluis, comites senioris Acestae; multi praeterea, quos fama obscura recondit. Aeneas quibus in mediis sic deinde locutus: 'accipite haec animis laetasque aduertite mentes. nemo ex hoc numero mihi non donatus abibit. Cnosia bina dabo leuato lucida ferro spicula caelatamque argento ferre bipennem; omnibus hic erit unus honos. tres praemia primi accipient flauaque caput nectentur oliua. primus equum phaleris insignem uictor habeto; alter Amazoniam pharetram plenamque sagittis Threiciis, lato quam circum amplectitur auro balteus et tereti subnectit fibula gemma; tertius Argolica hac galea contentus abito.'

Haec ubi dicta, locum capiunt signoque repente corripiunt spatia audito limenque relinquunt, effusi nimbo similes. simul ultima signant, primus abit longeque ante omnia corpora Nisus emicat et uentis et fulminis ocior alis; proximus huic, longo sed proximus interuallo, insequitur Salius; spatio post deinde relicto tertius Euryalus; Euryalumque Helymus sequitur; quo deinde sub ipso ecce uolat calcemque terit iam calce Diores incumbens umero, spatia et si plura supersint transeat elapsus prior ambiguumque relinquat. iamque fere spatio extremo fessique sub ipsam finem aduentabant, leui cum sanguine Nisus labitur infelix, caesis ut forte iuuencis fusus humum uiridisque super madefecerat herbas. hic iuuenis iam uictor ouans uestigia presso haud tenuit titubata solo, sed pronus in ipso concidit immundoque fimo sacroque cruore. non tamen Euryali, non ille oblitus amorum: nam sese opposuit Salio per lubrica surgens; ille autem spissa iacuit reuolutus harena, emicat Euryalus et munere uictor amici prima tenet, plausuque uolat fremituque secundo. post Helymus subit et nunc tertia palma Diores. hic totum caueae consessum ingentis et ora prima patrum magnis Salius clamoribus implet, ereptumque dolo reddi sibi poscit honorem. tutatur fauor Euryalum lacrimaeque decorae, gratior et pulchro ueniens in corpore uirtus. adiuuat et magna proclamat uoce Diores, qui subiit palmae frustraque ad praemia uenit ultima, si primi Salio reddentur honores. tum pater Aeneas 'uestra' inquit 'munera uobis certa manent, pueri et palmam mouet ordine nemo; me liceat casus miserari insontis amici.' sic fatus tergum Gaetuli immane leonis dat Salio uillis onerosum atque unguibus aureis. hic Nisus 'si tanta' inquit 'sunt praemia uictis, et te lapsorum miseret, quae munera Niso digna dabis, primam merui qui laude coronam ni me, quae Salium, fortuna inimica tulisset?' et simul his dictis faciem ostentabat et udo turpia membra fimo. risit pater optimus olli et clipeum efferri iussit, Didymaonis artes, Neptuni sacro Danais de poste refixum. hoc iuuenem egregium praestanti munere donat.

Post, ubi confecti cursus et dona peregit, 'nunc, si cui uirtus animusque in pectore praesens, adsit et euinctis attollat bracchia palmis': sic ait, et geminum pugnae proponit honorem, uictori uelatum auro uittisque iuuencum, ensem atque insignem galeam solacia uicto. nec mora; continuo uastis cum uiribus effert ora Dares magnoque uirum se murmure tollit, solus qui Paridem solitus contendere contra, idemque ad tumulum quo maximus occubat Hector uictorem Buten immani corpore, qui se Bebrycia ueniens Amyci de gente ferebat, perculit et fulua moribundum extendit harena. talis prima Dares caput altum in proelia tollit, ostenditque umeros latos alternaque iactat bracchia protendens et uerberat ictibus auras. quaeritur huic alius; nec quisquam ex agmine tanto audet adire uirum manibusque inducere caestus. ergo alacris cunctosque putans excedere palma Aeneae stetit ante pedes, nec plura moratus tum laeua taurum cornu tenet atque ita fatur: 'nate dea, si nemo audet se credere pugnae, quae finis standi? quo me decet usque teneri? ducere dona iube.' cuncti simul ore fremebant Dardanidae reddique uiro promissa iubebant.

Hic grauis Entellum dictis castigat Acestes, proximus ut uiridante toro consederat herbae: 'Entelle, heroum quondam fortissime frustra, tantane tam patiens nullo certamine tolli dona sines? ubi nunc nobis deus ille, magister nequiquam memoratus, Eryx? ubi fama per omnem Trinacriam et spolia illa tuis pendentia tectis?' ille sub haec: 'non laudis amor nec gloria cessit pulsa metu; sed enim gelidus tardante senecta sanguis hebet, frigentque effetae in corpore uires. si mihi quae quondam fuerat quaque improbus iste exsultat fidens, si nunc foret illa iuuentas, haud equidem pretio inductus pulchroque iuuenco uenissem, nec dona moror.' sic deinde locutus in medium geminos immani pondere caestus proiecit, quibus acer Eryx in proelia suetus ferre manum duroque intendere bracchia tergo. obstipuere animi: tantorum ingentia septem terga boum plumbo insuto ferroque rigebant. ante omnis stupet ipse Dares longeque recusat, magnanimusque Anchisiades et pondus et ipsa huc illuc uinclorum immensa uolumina uersat. tum senior talis referebat pectore uoces: 'quid, si quis caestus ipsius et Herculis arma uidisset tristemque hoc ipso in litore pugnam? haec germanus Eryx quondam tuus arma gerebat (sanguine cernis adhuc sparsoque infecta cerebro), his magnum Alciden contra stetit, his ego suetus, dum melior uiris sanguis dabat, aemula necdum temporibus geminis canebat sparsa senectus. sed si nostra Dares haec Troius arma recusat idque pio sedet Aeneae, probat auctor Acestes, aequemus pugnas. Erycis tibi terga remitto (solue metus), et tu Troianos exue caestus.' haec fatus duplicem ex umeris reiecit amictum et magnos membrorum artus, magna ossa lacertosque exuit atque ingens media consistit harena. tum satus Anchisa caestus pater extulit aequos et paribus palmas amborum innexuit armis. constitit in digitos extemplo arrectus uterque bracchiaque ad superas interritus extulit auras. abduxere retro longe capita ardua ab ictu immiscentque manus manibus pugnamque lacessunt, ille pedum melior motu fretusque iuuenta, hic membris et mole ualens; sed tarda trementi genua labant, uastos quatit aeger anhelitus artus. multa uiri nequiquam inter se uulnera iactant, multa cauo lateri ingeminant et pectore uastos dant sonitus, erratque auris et tempora circum crebra manus, duro crepitant sub uulnere malae. stat grauis Entellus nisuque immotus eodem corpore tela modo atque oculis uigilantibus exit. ille, uelut celsam oppugnat qui molibus urbem aut montana sedet circum castella sub armis, nunc hos, nunc illos aditus, omnemque pererrat arte locum et uariis adsultibus inritus urget. ostendit dextram insurgens Entellus et alte extulit, ille ictum uenientem a uertice uelox praeuidit celerique elapsus corpore cessit; Entellus uiris in uentum effudit et ultro ipse grauis grauiterque ad terram pondere uasto concidit, ut quondam caua concidit aut Erymantho aut Ida in magna radicibus eruta pinus. consurgunt studiis Teucri et Trinacria pubes; it clamor caelo primusque accurrit Acestes aequaeuumque ab humo miserans attollit amicum. at non tardatus casu neque territus heros acrior ad pugnam redit ac uim suscitat ira; tum pudor incendit uiris et conscia uirtus, praecipitemque Daren ardens agit aequore toto nunc dextra ingeminans ictus, nunc ille sinistra. nec mora nec requies: quam multa grandine nimbi culminibus crepitant, sic densis ictibus heros creber utraque manu pulsat uersatque Dareta.

Tum pater Aeneas procedere longius iras et saeuire animis Entellum haud passus acerbis, sed finem imposuit pugnae fessumque Dareta eripuit mulcens dictis ac talia fatur: 'infelix, quae tanta animum dementia cepit? non uiris alias conuersaque numina sentis? cede deo.' dixitque et proelia uoce diremit. ast illum fidi aequales genua aegra trahentem iactantemque utroque caput crassumque cruorem ore eiectantem mixtosque in sanguine dentes ducunt ad nauis; galeamque ensemque uocati accipiunt, palmam Entello taurumque relinquunt. hic uictor superans animis tauroque superbus 'nate dea, uosque haec' inquit 'cognoscite, Teucri, et mihi quae fuerint iuuenali in corpore uires et qua seruetis reuocatum a morte Dareta.' dixit, et aduersi contra stetit ora iuuenci qui donum astabat pugnae, durosque reducta librauit dextra media inter cornua caestus arduus, effractoque inlisit in ossa cerebro: sternitur exanimisque tremens procumbit humi bos. ille super talis effundit pectore uoces: 'hanc tibi, Eryx, meliorem animam pro morte Daretis persoluo; hic uictor caestus artemque repono.'

Protinus Aeneas celeri certare sagitta inuitat qui forte uelint et praemia dicit, ingentique manu malum de naue Seresti erigit et uolucrem traiecto in fune columbam, quo tendant ferrum, malo suspendit ab alto. conuenere uiri deiectamque aerea sortem accepit galea, et primus clamore secundo Hyrtacidae ante omnis exit locus Hippocoontis; quem modo nauali Mnestheus certamine uictor consequitur, uiridi Mnestheus euinctus oliua. tertius Eurytion, tuus, o clarissime, frater, Pandare, qui quondam iussus confundere foedus in medios telum torsisti primus Achiuos. extremus galeaque ima subsedit Acestes, ausus et ipse manu iuuenum temptare laborem. tum ualidis flexos incuruant uiribus arcus pro se quisque uiri et depromunt tela pharetris, primaque per caelum neruo stridente sagitta Hyrtacidae iuuenis uolucris diuerberat auras, et uenit aduersique infigitur arbore mali. intremuit malus micuitque exterrita pennis ales, et ingenti sonuerunt omnia plausu. post acer Mnestheus adducto constitit arcu alta petens, pariterque oculos telumque tetendit. ast ipsam miserandus auem contingere ferro non ualuit; nodos et uincula linea rupit quis innexa pedem malo pendebat ab alto; illa Notos atque atra uolans in nubila fugit. tum rapidus, iamdudum arcu contenta parato tela tenens, fratrem Eurytion in uota uocauit, iam uacuo laetam caelo speculatus et alis plaudentem nigra figit sub nube columbam. decidit exanimis uitamque reliquit in astris aetheriis fixamque refert delapsa sagittam.

Amissa solus palma superabat Acestes, qui tamen aerias telum contendit in auras ostentans artemque pater arcumque sonantem. hic oculis subitum obicitur magnoque futurum augurio monstrum; docuit post exitus ingens seraque terrifici cecinerunt omina uates. namque uolans liquidis in nubibus arsit harundo signauitque uiam flammis tenuisque recessit consumpta in uentos, caelo ceu saepe refixa transcurrunt crinemque uolantia sidera ducunt. attonitis haesere animis superosque precati Trinacrii Teucrique uiri, nec maximus omen abnuit Aeneas, sed laetum amplexus Acesten muneribus cumulat magnis ac talia fatur: 'sume, pater, nam te uoluit rex magnus Olympi talibus auspiciis exsortem ducere honores. ipsius Anchisae longaeui hoc munus habebis, cratera impressum signis, quem Thracius olim Anchisae genitori in magno munere Cisseus ferre sui dederat monimentum et pignus amoris.' sic fatus cingit uiridanti tempora lauro et primum ante omnis uictorem appellat Acesten. nec bonus Eurytion praelato inuidit honori, quamuis solus auem caelo deiecit ab alto. proximus ingreditur donis qui uincula rupit, extremus uolucri qui fixit harundine malum.

At pater Aeneas nondum certamine misso custodem ad sese comitemque impubis Iuli Epytiden uocat, et fidam sic fatur ad aurem: 'uade age et Ascanio, si iam puerile paratum agmen habet secum cursusque instruxit equorum, ducat auo turmas et sese ostendat in armis dic' ait. ipse omnem longo decedere circo infusum populum et campos iubet esse patentis. incedunt pueri pariterque ante ora parentum frenatis lucent in equis, quos omnis euntis Trinacriae mirata fremit Troiaeque iuuentus. omnibus in morem tonsa coma pressa corona; cornea bina ferunt praefixa hastilia ferro, pars leuis umero pharetras; it pectore summo flexilis obtorti per collum circulus auri. tres equitum numero turmae ternique uagantur ductores; pueri bis seni quemque secuti agmine partito fulgent paribusque magistris. una acies iuuenum, ducit quam paruus ouantem nomen aui referens Priamus, tua clara, Polite, progenies, auctura Italos; quem Thracius albis portat equus bicolor maculis, uestigia primi alba pedis frontemque ostentans arduus albam. alter Atys, genus unde Atii duxere Latini, paruus Atys pueroque puer dilectus Iulo. extremus formaque ante omnis pulcher Iulus Sidonio est inuectus equo, quem candida Dido esse sui dederat monimentum et pignus amoris. cetera Trinacriis pubes senioris Acestae fertur equis. excipiunt plausu pauidos gaudentque tuentes Dardanidae, ueterumque agnoscunt ora parentum. postquam omnem laeti consessum oculosque suorum lustrauere in equis, signum clamore paratis Epytides longe dedit insonuitque flagello. olli discurrere pares atque agmina terni diductis soluere choris, rursusque uocati conuertere uias infestaque tela tulere. inde alios ineunt cursus aliosque recursus aduersi spatiis, alternosque orbibus orbis impediunt pugnaeque cient simulacra sub armis; et nunc terga fuga nudant, nunc spicula uertunt infensi, facta pariter nunc pace feruntur. ut quondam Creta fertur Labyrinthus in alta parietibus textum caecis iter ancipitemque mille uiis habuisse dolum, qua signa sequendi frangeret indeprensus et inremeabilis error; haud alio Teucrum nati uestigia cursu impediunt texuntque fugas et proelia ludo, delphinum similes qui per maria umida nando Carpathium Libycumque secant. hunc morem cursus atque haec certamina primus Ascanius, Longam muris cum cingeret Albam, rettulit et priscos docuit celebrare Latinos, quo puer ipse modo, secum quo Troia pubes; Albani docuere suos; hinc maxima porro accepit Roma et patrium seruauit honorem; Troiaque nunc pueri, Troianum dicitur agmen. hac celebrata tenus sancto certamina patri.

Hinc primum Fortuna fidem mutata nouauit. dum uariis tumulo referunt sollemnia ludis, Irim de caelo misit Saturnia Iuno Iliacam ad classem uentosque aspirat eunti, multa mouens necdum antiquum saturata dolorem. illa uiam celerans per mille coloribus arcum nulli uisa cito decurrit tramite uirgo. conspicit ingentem concursum et litora lustrat desertosque uidet portus classemque relictam. at procul in sola secretae Troades acta amissum Anchisen flebant, cunctaeque profundum pontum aspectabant flentes. heu tot uada fessis et tantum superesse maris, uox omnibus una; urbem orant, taedet pelagi perferre laborem. ergo inter medias sese haud ignara nocendi conicit et faciemque deae uestemque reponit; fit Beroe, Tmarii coniunx longaeua Dorycli, cui genus et quondam nomen natique fuissent, ac sic Dardanidum mediam se matribus infert. 'o miserae, quas non manus' inquit 'Achaica bello traxerit ad letum patriae sub moenibus! o gens infelix, cui te exitio Fortuna reseruat? septima post Troiae excidium iam uertitur aestas, cum freta, cum terras omnis, tot inhospita saxa sideraque emensae ferimur, dum per mare magnum Italiam sequimur fugientem et uoluimur undis. hic Erycis fines fraterni atque hospes Acestes: quis prohibet muros iacere et dare ciuibus urbem? o patria et rapti nequiquam ex hoste penates, nullane iam Troiae dicentur moenia? nusquam Hectoreos amnis, Xanthum et Simoenta, uidebo? quin agite et mecum infaustas exurite puppis. nam mihi Cassandrae per somnum uatis imago ardentis dare uisa faces: “hic quaerite Troiam; hic domus est” inquit “uobis.” iam tempus agi res, nec tantis mora prodigiis. en quattuor arae Neptuno; deus ipse faces animumque ministrat.' haec memorans prima infensum ui corripit ignem sublataque procul dextra conixa coruscat et iacit. arrectae mentes stupefactaque corda Iliadum. hic una e multis, quae maxima natu, Pyrgo, tot Priami natorum regia nutrix: 'non Beroe uobis, non haec Rhoeteia, matres, est Dorycli coniunx; diuini signa decoris ardentisque notate oculos, qui spiritus illi, qui uultus uocisque sonus uel gressus eunti. ipsa egomet dudum Beroen digressa reliqui aegram, indignantem tali quod sola careret munere nec meritos Anchisae inferret honores.' haec effata. at matres primo ancipites oculisque malignis ambiguae spectare rates miserum inter amorem praesentis terrae fatisque uocantia regna, cum dea se paribus per caelum sustulit alis ingentemque fuga secuit sub nubibus arcum. tum uero attonitae monstris actaeque furore conclamant, rapiuntque focis penetralibus ignem, pars spoliant aras, frondem ac uirgulta facesque coniciunt. furit immissis Volcanus habenis transtra per et remos et pictas abiete puppis.

Nuntius Anchisae ad tumulum cuneosque theatri incensas perfert nauis Eumelus, et ipsi respiciunt atram in nimbo uolitare fauillam. primus et Ascanius, cursus ut laetus equestris ducebat, sic acer equo turbata petiuit castra, nec exanimes possunt retinere magistri. 'quis furor iste nouus? quo nunc, quo tenditis' inquit 'heu miserae ciues? non hostem inimicaque castra Argiuum, uestras spes uritis. en, ego uester Ascanius!'—galeam ante pedes proiecit inanem, qua ludo indutus belli simulacra ciebat. accelerat simul Aeneas, simul agmina Teucrum. ast illae diuersa metu per litora passim diffugiunt, siluasque et sicubi concaua furtim saxa petunt; piget incepti lucisque, suosque mutatae agnoscunt excussaque pectore Iuno est.

Sed non idcirco flamma atque incendia uiris indomitas posuere; udo sub robore uiuit stuppa uomens tardum fumum, lentusque carinas est uapor et toto descendit corpore pestis, nec uires heroum infusaque flumina prosunt. tum pius Aeneas umeris abscindere uestem auxilioque uocare deos et tendere palmas: 'Iuppiter omnipotens, si nondum exosus ad unum Troianos, si quid pietas antiqua labores respicit humanos, da flammam euadere classi nunc, pater, et tenuis Teucrum res eripe leto. uel tu, quod superest, infesto fulmine morti, si mereor, demitte tuaque hic obrue dextra.' uix haec ediderat cum effusis imbribus atra tempestas sine more furit tonitruque tremescunt ardua terrarum et campi; ruit aethere toto turbidus imber aqua densisque nigerrimus Austris, implenturque super puppes, semusta madescunt robora, restinctus donec uapor omnis et omnes quattuor amissis seruatae a peste carinae.

At pater Aeneas casu concussus acerbo nunc huc ingentis, nunc illuc pectore curas mutabat uersans, Siculisne resideret aruis oblitus fatorum, Italasne capesseret oras. tum senior Nautes, unum Tritonia Pallas quem docuit multaque insignem reddidit arte— haec responsa dabat, uel quae portenderet ira magna deum uel quae fatorum posceret ordo; isque his Aenean solatus uocibus infit: 'nate dea, quo fata trahunt retrahuntque sequamur; quidquid erit, superanda omnis fortuna ferendo est. est tibi Dardanius diuinae stirpis Acestes: hunc cape consiliis socium et coniunge uolentem, huic trade amissis superant qui nauibus et quos pertaesum magni incepti rerumque tuarum est. longaeuosque senes ac fessas aequore matres et quidquid tecum inualidum metuensque pericli est delige, et his habeant terris sine moenia fessi; urbem appellabunt permisso nomine Acestam.'

Talibus incensus dictis senioris amici tum uero in curas animo diducitur omnis; et Nox atra polum bigis subuecta tenebat. uisa dehinc caelo facies delapsa parentis Anchisae subito talis effundere uoces: 'nate, mihi uita quondam, dum uita manebat, care magis, nate Iliacis exercite fatis, imperio Iouis huc uenio, qui classibus ignem depulit, et caelo tandem miseratus ab alto est. consiliis pare quae nunc pulcherrima Nautes dat senior; lectos iuuenes, fortissima corda, defer in Italiam. gens dura atque aspera cultu debellanda tibi Latio est. Ditis tamen ante infernas accede domos et Auerna per alta congressus pete, nate, meos. non me impia namque Tartara habent, tristes umbrae, sed amoena piorum concilia Elysiumque colo. huc casta Sibylla nigrarum multo pecudum te sanguine ducet. tum genus omne tuum et quae dentur moenia disces. iamque uale; torquet medios Nox umida cursus et me saeuus equis Oriens adflauit anhelis.' dixerat et tenuis fugit ceu fumus in auras. Aeneas 'quo deinde ruis? quo proripis?' inquit, 'quem fugis? aut quis te nostris complexibus arcet?' haec memorans cinerem et sopitos suscitat ignis, Pergameumque Larem et canae penetralia Vestae farre pio et plena supplex ueneratur acerra.

Extemplo socios primumque accersit Acesten et Iouis imperium et cari praecepta parentis edocet et quae nunc animo sententia constet. haud mora consiliis, nec iussa recusat Acestes: transcribunt urbi matres populumque uolentem deponunt, animos nil magnae laudis egentis. ipsi transtra nouant flammisque ambesa reponunt robora nauigiis, aptant remosque rudentisque, exigui numero, sed bello uiuida uirtus. interea Aeneas urbem designat aratro sortiturque domos; hoc Ilium et haec loca Troiam esse iubet. gaudet regno Troianus Acestes indicitque forum et patribus dat iura uocatis. tum uicina astris Erycino in uertice sedes fundatur Veneri Idaliae, tumuloque sacerdos ac lucus late sacer additus Anchiseo.

Iamque dies epulata nouem gens omnis, et aris factus honos: placidi strauerunt aequora uenti creber et aspirans rursus uocat Auster in altum. exoritur procurua ingens per litora fletus; complexi inter se noctemque diemque morantur. ipsae iam matres, ipsi, quibus aspera quondam uisa maris facies et non tolerabile numen, ire uolunt omnemque fugae perferre laborem. quos bonus Aeneas dictis solatur amicis et consanguineo lacrimans commendat Acestae. tris Eryci uitulos et Tempestatibus agnam caedere deinde iubet soluique ex ordine funem. ipse caput tonsae foliis euinctus oliuae stans procul in prora pateram tenet, extaque salsos proicit in fluctus ac uina liquentia fundit. certatim socii feriunt mare et aequora uerrunt; prosequitur surgens a puppi uentus euntis.

At Venus interea Neptunum exercita curis adloquitur talisque effundit pectore questus: 'Iunonis grauis ira neque exsaturabile pectus cogunt me, Neptune, preces descendere in omnis; quam nec longa dies pietas nec mitigat ulla, nec Iouis imperio fatisque infracta quiescit. non media de gente Phrygum exedisse nefandis urbem odiis satis est nec poenam traxe per omnem reliquias Troiae: cineres atque ossa peremptae insequitur. causas tanti sciat illa furoris. ipse mihi nuper Libycis tu testis in undis quam molem subito excierit: maria omnia caelo miscuit Aeoliis nequiquam freta procellis, in regnis hoc ausa tuis. per scelus ecce etiam Troianis matribus actis exussit foede puppis et classe subegit amissa socios ignotae linquere terrae. quod superest, oro, liceat dare tuta per undas uela tibi, liceat Laurentem attingere Thybrim, si concessa peto, si dant ea moenia Parcae.' tum Saturnius haec domitor maris edidit alti: 'fas omne est, Cytherea, meis te fidere regnis, unde genus ducis. merui quoque; saepe furores compressi et rabiem tantam caelique marisque. nec minor in terris, Xanthum Simoentaque testor, Aeneae mihi cura tui. cum Troia Achilles exanimata sequens impingeret agmina muris, milia multa daret leto, gemerentque repleti amnes nec reperire uiam atque euoluere posset in mare se Xanthus, Pelidae tunc ego forti congressum Aenean nec dis nec uiribus aequis nube caua rapui, cuperem cum uertere ab imo structa meis manibus periurae moenia Troiae. nunc quoque mens eadem perstat mihi; pelle timores. tutus, quos optas, portus accedet Auerni. unus erit tantum amissum quem gurgite quaeres; unum pro multis dabitur caput.' his ubi laeta deae permulsit pectora dictis, iungit equos auro genitor, spumantiaque addit frena feris manibusque omnis effundit habenas. caeruleo per summa leuis uolat aequora curru; subsidunt undae tumidumque sub axe tonanti sternitur aequor aquis, fugiunt uasto aethere nimbi. tum uariae comitum facies, immania cete, et senior Glauci chorus Inousque Palaemon Tritonesque citi Phorcique exercitus omnis; laeua tenet Thetis et Melite Panopeaque uirgo, Nisaee Spioque Thaliaque Cymodoceque.

Hic patris Aeneae suspensam blanda uicissim gaudia pertemptant mentem; iubet ocius omnis attolli malos, intendi bracchia uelis. una omnes fecere pedem pariterque sinistros, nunc dextros soluere sinus; una ardua torquent cornua detorquentque; ferunt sua flamina classem. princeps ante omnis densum Palinurus agebat agmen; ad hunc alii cursum contendere iussi. iamque fere mediam caeli Nox umida metam contigerat, placida laxabant membra quiete sub remis fusi per dura sedilia nautae, cum leuis aetheriis delapsus Somnus ab astris aera dimouit tenebrosum et dispulit umbras, te, Palinure, petens, tibi somnia tristia portans insonti; puppique deus consedit in alta Phorbanti similis funditque has ore loquelas: 'Iaside Palinure, ferunt ipsa aequora classem, aequatae spirant aurae, datur hora quieti. pone caput fessosque oculos furare labori. ipse ego paulisper pro te tua munera inibo.' cui uix attollens Palinurus lumina fatur: 'mene salis placidi uultum fluctusque quietos ignorare iubes? mene huic confidere monstro? Aenean credam (quid enim?) fallacibus auris et caeli totiens deceptus fraude sereni?' talia dicta dabat, clauumque adfixus et haerens nusquam amittebat oculosque sub astra tenebat. ecce deus ramum Lethaeo rore madentem uique soporatum Stygia super utraque quassat tempora, cunctantique natantia lumina soluit. uix primos inopina quies laxauerat artus, et super incumbens cum puppis parte reuulsa cumque gubernaclo liquidas proiecit in undas praecipitem ac socios nequiquam saepe uocantem; ipse uolans tenuis se sustulit ales ad auras. currit iter tutum non setius aequore classis promissisque patris Neptuni interrita fertur. iamque adeo scopulos Sirenum aduecta subibat, difficilis quondam multorumque ossibus albos (tum rauca adsiduo longe sale saxa sonabant), cum pater amisso fluitantem errare magistro sensit, et ipse ratem nocturnis rexit in undis multa gemens casuque animum concussus amici: 'o nimium caelo et pelago confise sereno, nudus in ignota, Palinure, iacebis harena.'

Sic fatur lacrimans, classique immittit habenas et tandem Euboicis Cumarum adlabitur oris. obuertunt pelago proras; tum dente tenaci ancora fundabat nauis et litora curuae praetexunt puppes. iuuenum manus emicat ardens litus in Hesperium; quaerit pars semina flammae abstrusa in uenis silicis, pars densa ferarum tecta rapit siluas inuentaque flumina monstrat. at pius Aeneas arces quibus altus Apollo praesidet horrendaeque procul secreta Sibyllae, antrum immane, petit, magnam cui mentem animumque Delius inspirat uates aperitque futura. iam subeunt Triuiae lucos atque aurea tecta.

Daedalus, ut fama est, fugiens Minoia regna praepetibus pennis ausus se credere caelo insuetum per iter gelidas enauit ad Arctos, Chalcidicaque leuis tandem super astitit arce. redditus his primum terris tibi, Phoebe, sacrauit remigium alarum posuitque immania templa. in foribus letum Androgeo; tum pendere poenas Cecropidae iussi (miserum!) septena quotannis corpora natorum; stat ductis sortibus urna. contra elata mari respondet Cnosia tellus: hic crudelis amor tauri suppostaque furto Pasiphae mixtumque genus prolesque biformis Minotaurus inest, Veneris monimenta nefandae, hic labor ille domus et inextricabilis error; magnum reginae sed enim miseratus amorem Daedalus ipse dolos tecti ambagesque resoluit, caeca regens filo uestigia. tu quoque magnam partem opere in tanto, sineret dolor, Icare, haberes. bis conatus erat casus effingere in auro, bis patriae cecidere manus. quin protinus omnia perlegerent oculis, ni iam praemissus Achates adforet atque una Phoebi Triuiaeque sacerdos, Deiphobe Glauci, fatur quae talia regi: 'non hoc ista sibi tempus spectacula poscit; nunc grege de intacto septem mactare iuuencos praestiterit, totidem lectas ex more bidentis.' talibus adfata Aenean (nec sacra morantur iussa uiri) Teucros uocat alta in templa sacerdos.

Excisum Euboicae latus ingens rupis in antrum, quo lati ducunt aditus centum, ostia centum, unde ruunt totidem uoces, responsa Sibyllae. uentum erat ad limen, cum uirgo 'poscere fata tempus' ait; 'deus ecce deus!' cui talia fanti ante fores subito non uultus, non color unus, non comptae mansere comae; sed pectus anhelum, et rabie fera corda tument, maiorque uideri nec mortale sonans, adflata est numine quando iam propiore dei. 'cessas in uota precesque, Tros' ait 'Aenea? cessas? neque enim ante dehiscent attonitae magna ora domus.' et talia fata conticuit. gelidus Teucris per dura cucurrit ossa tremor, funditque preces rex pectore ab imo: 'Phoebe, grauis Troiae semper miserate labores, Dardana qui Paridis derexti tela manusque corpus in Aeacidae, magnas obeuntia terras tot maria intraui duce te penitusque repostas Massylum gentis praetentaque Syrtibus arua: iam tandem Italiae fugientis prendimus oras. hac Troiana tenus fuerit fortuna secuta; uos quoque Pergameae iam fas est parcere genti, dique deaeque omnes, quibus obstitit Ilium et ingens gloria Dardaniae. tuque, o sanctissima uates, praescia uenturi, da (non indebita posco regna meis fatis) Latio considere Teucros errantisque deos agitataque numina Troiae. tum Phoebo et Triuiae solido de marmore templum instituam festosque dies de nomine Phoebi. te quoque magna manent regnis penetralia nostris: hic ego namque tuas sortis arcanaque fata dicta meae genti ponam, lectosque sacrabo, alma, uiros. foliis tantum ne carmina manda, ne turbata uolent rapidis ludibria uentis; ipsa canas oro.' finem dedit ore loquendi.

At Phoebi nondum patiens immanis in antro bacchatur uates, magnum si pectore possit excussisse deum; tanto magis ille fatigat os rabidum, fera corda domans, fingitque premendo. ostia iamque domus patuere ingentia centum sponte sua uatisque ferunt responsa per auras: 'o tandem magnis pelagi defuncte periclis (sed terrae grauiora manent), in regna Lauini Dardanidae uenient (mitte hanc de pectore curam), sed non et uenisse uolent. bella, horrida bella, et Thybrim multo spumantem sanguine cerno. non Simois tibi nec Xanthus nec Dorica castra defuerint; alius Latio iam partus Achilles, natus et ipse dea; nec Teucris addita Iuno usquam aberit, cum tu supplex in rebus egenis quas gentis Italum aut quas non oraueris urbes! causa mali tanti coniunx iterum hospita Teucris externique iterum thalami. tu ne cede malis, sed contra audentior ito, qua tua te Fortuna sinet. uia prima salutis (quod minime reris) Graia pandetur ab urbe.'

Talibus ex adyto dictis Cumaea Sibylla horrendas canit ambages antroque remugit, obscuris uera inuoluens: ea frena furenti concutit et stimulos sub pectore uertit Apollo. ut primum cessit furor et rabida ora quierunt, incipit Aeneas heros: 'non ulla laborum, o uirgo, noua mi facies inopinaue surgit; omnia praecepi atque animo mecum ante peregi. unum oro: quando hic inferni ianua regis dicitur et tenebrosa palus Acheronte refuso, ire ad conspectum cari genitoris et ora contingat; doceas iter et sacra ostia pandas. illum ego per flammas et mille sequentia tela eripui his umeris medioque ex hoste recepi; ille meum comitatus iter maria omnia mecum atque omnis pelagique minas caelique ferebat, inualidus, uiris ultra sortemque senectae. quin, ut te supplex peterem et tua limina adirem, idem orans mandata dabat. gnatique patrisque, alma, precor, miserere (potes namque omnia, nec te nequiquam lucis Hecate praefecit Auernis), si potuit manis accersere coniugis Orpheus Threicia fretus cithara fidibusque canoris, si fratrem Pollux alterna morte redemit itque reditque uiam totiens. quid Thesea, magnum quid memorem Alciden? et mi genus ab Ioue summo.'

Talibus orabat dictis arasque tenebat, cum sic orsa loqui uates: 'sate sanguine diuum, Tros Anchisiade, facilis descensus Auerno: noctes atque dies patet atri ianua Ditis; sed reuocare gradum superasque euadere ad auras, hoc opus, hic labor est. pauci, quos aequus amauit Iuppiter aut ardens euexit ad aethera uirtus, dis geniti potuere. tenent media omnia siluae, Cocytusque sinu labens circumuenit atro. quod si tantus amor menti, si tanta cupido est bis Stygios innare lacus, bis nigra uidere Tartara, et insano iuuat indulgere labori, accipe quae peragenda prius. latet arbore opaca aureus et foliis et lento uimine ramus, Iunoni infernae dictus sacer; hunc tegit omnis lucus et obscuris claudunt conuallibus umbrae. sed non ante datur telluris operta subire auricomos quam quis decerpserit arbore fetus. hoc sibi pulchra suum ferri Proserpina munus instituit. primo auulso non deficit alter aureus, et simili frondescit uirga metallo. ergo alte uestiga oculis et rite repertum carpe manu; namque ipse uolens facilisque sequetur, si te fata uocant; aliter non uiribus ullis uincere nec duro poteris conuellere ferro. praeterea iacet exanimum tibi corpus amici (heu nescis) totamque incestat funere classem, dum consulta petis nostroque in limine pendes. sedibus hunc refer ante suis et conde sepulcro. duc nigras pecudes; ea prima piacula sunto. sic demum lucos Stygis et regna inuia uiuis aspicies.' dixit, pressoque obmutuit ore.

Aeneas maesto defixus lumina uultu ingreditur linquens antrum, caecosque uolutat euentus animo secum. cui fidus Achates it comes et paribus curis uestigia figit. multa inter sese uario sermone serebant, quem socium exanimum uates, quod corpus humandum diceret. atque illi Misenum in litore sicco, ut uenere, uident indigna morte peremptum, Misenum Aeoliden, quo non praestantior alter aere ciere uiros Martemque accendere cantu. Hectoris hic magni fuerat comes, Hectora circum et lituo pugnas insignis obibat et hasta. postquam illum uita uictor spoliauit Achilles, Dardanio Aeneae sese fortissimus heros addiderat socium, non inferiora secutus. sed tum, forte caua dum personat aequora concha, demens, et cantu uocat in certamina diuos, aemulus exceptum Triton, si credere dignum est, inter saxa uirum spumosa immerserat unda. ergo omnes magno circum clamore fremebant, praecipue pius Aeneas. tum iussa Sibyllae, haud mora, festinant flentes aramque sepulcri congerere arboribus caeloque educere certant. itur in antiquam siluam, stabula alta ferarum; procumbunt piceae, sonat icta securibus ilex fraxineaeque trabes cuneis et fissile robur scinditur, aduoluunt ingentis montibus ornos.

Nec non Aeneas opera inter talia primus hortatur socios paribusque accingitur armis. atque haec ipse suo tristi cum corde uolutat aspectans siluam immensam, et sic forte precatur: 'si nunc se nobis ille aureus arbore ramus ostendat nemore in tanto! quando omnia uere heu nimium de te uates, Misene, locuta est.' uix ea fatus erat, geminae cum forte columbae ipsa sub ora uiri caelo uenere uolantes, et uiridi sedere solo. tum maximus heros maternas agnouit auis laetusque precatur: 'este duces, o, si qua uia est, cursumque per auras derigite in lucos ubi pinguem diues opacat ramus humum. tuque, o, dubiis ne defice rebus, diua parens.' sic effatus uestigia pressit obseruans quae signa ferant, quo tendere pergant. pascentes illae tantum prodire uolando quantum acie possent oculi seruare sequentum. inde ubi uenere ad fauces graue olentis Auerni, tollunt se celeres liquidumque per aera lapsae sedibus optatis gemina super arbore sidunt, discolor unde auri per ramos aura refulsit. quale solet siluis brumali frigore uiscum fronde uirere noua, quod non sua seminat arbos, et croceo fetu teretis circumdare truncos, talis erat species auri frondentis opaca ilice, sic leni crepitabat brattea uento. corripit Aeneas extemplo auidusque refringit cunctantem, et uatis portat sub tecta Sibyllae.

Nec minus interea Misenum in litore Teucri flebant et cineri ingrato suprema ferebant. principio pinguem taedis et robore secto ingentem struxere pyram, cui frondibus atris intexunt latera et feralis ante cupressos constituunt, decorantque super fulgentibus armis. pars calidos latices et aena undantia flammis expediunt, corpusque lauant frigentis et unguunt. fit gemitus. tum membra toro defleta reponunt purpureasque super uestis, uelamina nota, coniciunt. pars ingenti subiere feretro, triste ministerium, et subiectam more parentum auersi tenuere facem. congesta cremantur turea dona, dapes, fuso crateres oliuo. postquam conlapsi cineres et flamma quieuit, reliquias uino et bibulam lauere fauillam, ossaque lecta cado texit Corynaeus aeno. idem ter socios pura circumtulit unda spargens rore leui et ramo felicis oliuae, lustrauitque uiros dixitque nouissima uerba. at pius Aeneas ingenti mole sepulcrum imponit suaque arma uiro remumque tubamque monte sub aerio, qui nunc Misenus ab illo dicitur aeternumque tenet per saecula nomen.

His actis propere exsequitur praecepta Sibyllae. spelunca alta fuit uastoque immanis hiatu, scrupea, tuta lacu nigro nemorumque tenebris, quam super haud ullae poterant impune uolantes tendere iter pennis: talis sese halitus atris faucibus effundens supera ad conuexa ferebat. [unde locum Grai dixerunt nomine Aornum.] quattuor hic primum nigrantis terga iuuencos constituit frontique inuergit uina sacerdos, et summas carpens media inter cornua saetas ignibus imponit sacris, libamina prima, uoce uocans Hecaten caeloque Ereboque potentem. supponunt alii cultros tepidumque cruorem succipiunt pateris. ipse atri uelleris agnam Aeneas matri Eumenidum magnaeque sorori ense ferit, sterilemque tibi, Proserpina, uaccam; tum Stygio regi nocturnas incohat aras et solida imponit taurorum uiscera flammis, pingue super oleum fundens ardentibus extis. ecce autem primi sub limina solis et ortus sub pedibus mugire solum et iuga coepta moueri siluarum, uisaeque canes ululare per umbram aduentante dea. 'procul, o procul este, profani,' conclamat uates, 'totoque absistite luco; tuque inuade uiam uaginaque eripe ferrum: nunc animis opus, Aenea, nunc pectore firmo.' tantum effata furens antro se immisit aperto; ille ducem haud timidis uadentem passibus aequat.

Di, quibus imperium est animarum, umbraeque silentes et Chaos et Phlegethon, loca nocte tacentia late, sit mihi fas audita loqui, sit numine uestro pandere res alta terra et caligine mersas.

Ibant obscuri sola sub nocte per umbram perque domos Ditis uacuas et inania regna: quale per incertam lunam sub luce maligna est iter in siluis, ubi caelum condidit umbra Iuppiter, et rebus nox abstulit atra colorem. uestibulum ante ipsum primisque in faucibus Orci Luctus et ultrices posuere cubilia Curae, pallentesque habitant Morbi tristisque Senectus, et Metus et malesuada Fames ac turpis Egestas, terribiles uisu formae, Letumque Labosque; tum consanguineus Leti Sopor et mala mentis Gaudia, mortiferumque aduerso in limine Bellum, ferreique Eumenidum thalami et Discordia demens uipereum crinem uittis innexa cruentis. in medio ramos annosaque bracchia pandit ulmus opaca, ingens, quam sedem Somnia uulgo uana tenere ferunt, foliisque sub omnibus haerent. multaque praeterea uariarum monstra ferarum, Centauri in foribus stabulant Scyllaeque biformes et centumgeminus Briareus ac belua Lernae horrendum stridens, flammisque armata Chimaera, Gorgones Harpyiaeque et forma tricorporis umbrae. corripit hic subita trepidus formidine ferrum Aeneas strictamque aciem uenientibus offert, et ni docta comes tenuis sine corpore uitas admoneat uolitare caua sub imagine formae, inruat et frustra ferro diuerberet umbras.

Hinc uia Tartarei quae fert Acherontis ad undas. turbidus hic caeno uastaque uoragine gurges aestuat atque omnem Cocyto eructat harenam. portitor has horrendus aquas et flumina seruat terribili squalore Charon, cui plurima mento canities inculta iacet, stant lumina flamma, sordidus ex umeris nodo dependet amictus. ipse ratem conto subigit uelisque ministrat et ferruginea subuectat corpora cumba, iam senior, sed cruda deo uiridisque senectus. huc omnis turba ad ripas effusa ruebat, matres atque uiri defunctaque corpora uita magnanimum heroum, pueri innuptaeque puellae, impositique rogis iuuenes ante ora parentum: quam multa in siluis autumni frigore primo lapsa cadunt folia, aut ad terram gurgite ab alto quam multae glomerantur aues, ubi frigidus annus trans pontum fugat et terris immittit apricis. stabant orantes primi transmittere cursum tendebantque manus ripae ulterioris amore. nauita sed tristis nunc hos nunc accipit illos, ast alios longe summotos arcet harena. Aeneas miratus enim motusque tumultu 'dic,' ait, 'o uirgo, quid uult concursus ad amnem? quidue petunt animae? uel quo discrimine ripas hae linquunt, illae remis uada liuida uerrunt?' olli sic breuiter fata est longaeua sacerdos: 'Anchisa generate, deum certissima proles, Cocyti stagna alta uides Stygiamque paludem, di cuius iurare timent et fallere numen. haec omnis, quam cernis, inops inhumataque turba est; portitor ille Charon; hi, quos uehit unda, sepulti. nec ripas datur horrendas et rauca fluenta transportare prius quam sedibus ossa quierunt. centum errant annos uolitantque haec litora circum; tum demum admissi stagna exoptata reuisunt.' constitit Anchisa satus et uestigia pressit multa putans sortemque animo miseratus iniquam. cernit ibi maestos et mortis honore carentis Leucaspim et Lyciae ductorem classis Oronten, quos simul a Troia uentosa per aequora uectos obruit Auster, aqua inuoluens nauemque uirosque.

Ecce gubernator sese Palinurus agebat, qui Libyco nuper cursu, dum sidera seruat, exciderat puppi mediis effusus in undis. hunc ubi uix multa maestum cognouit in umbra, sic prior adloquitur: 'quis te, Palinure, deorum eripuit nobis medioque sub aequore mersit? dic age. namque mihi, fallax haud ante repertus, hoc uno responso animum delusit Apollo, qui fore te ponto incolumem finisque canebat uenturum Ausonios. en haec promissa fides est?' ille autem: 'neque te Phoebi cortina fefellit, dux Anchisiade, nec me deus aequore mersit. namque gubernaclum multa ui forte reuulsum, cui datus haerebam custos cursusque regebam, praecipitans traxi mecum. maria aspera iuro non ullum pro me tantum cepisse timorem, quam tua ne spoliata armis, excussa magistro, deficeret tantis nauis surgentibus undis. tris Notus hibernas immensa per aequora noctes uexit me uiolentus aqua; uix lumine quarto prospexi Italiam summa sublimis ab unda. paulatim adnabam terrae; iam tuta tenebam, ni gens crudelis madida cum ueste grauatum prensantemque uncis manibus capita aspera montis ferro inuasisset praedamque ignara putasset. nunc me fluctus habet uersantque in litore uenti. quod te per caeli iucundum lumen et auras, per genitorem oro, per spes surgentis Iuli, eripe me his, inuicte, malis: aut tu mihi terram inice, namque potes, portusque require Velinos; aut tu, si qua uia est, si quam tibi diua creatrix ostendit (neque enim, credo, sine numine diuum flumina tanta paras Stygiamque innare paludem), da dextram misero et tecum me tolle per undas, sedibus ut saltem placidis in morte quiescam.' talia fatus erat coepit cum talia uates: 'unde haec, o Palinure, tibi tam dira cupido? tu Stygias inhumatus aquas amnemque seuerum Eumenidum aspicies, ripamue iniussus adibis? desine fata deum flecti sperare precando, sed cape dicta memor, duri solacia casus. nam tua finitimi, longe lateque per urbes prodigiis acti caelestibus, ossa piabunt et statuent tumulum et tumulo sollemnia mittent, aeternumque locus Palinuri nomen habebit.' his dictis curae emotae pulsusque parumper corde dolor tristi; gaudet cognomine terra.

Ergo iter inceptum peragunt fluuioque propinquant. nauita quos iam inde ut Stygia prospexit ab unda per tacitum nemus ire pedemque aduertere ripae, sic prior adgreditur dictis atque increpat ultro: 'quisquis es, armatus qui nostra ad flumina tendis, fare age, quid uenias, iam istinc et comprime gressum. umbrarum hic locus est, somni noctisque soporae: corpora uiua nefas Stygia uectare carina. nec uero Alciden me sum laetatus euntem accepisse lacu, nec Thesea Pirithoumque, dis quamquam geniti atque inuicti uiribus essent. Tartareum ille manu custodem in uincla petiuit ipsius a solio regis traxitque trementem; hi dominam Ditis thalamo deducere adorti.' quae contra breuiter fata est Amphrysia uates: 'nullae hic insidiae tales (absiste moueri), nec uim tela ferunt; licet ingens ianitor antro aeternum latrans exsanguis terreat umbras, casta licet patrui seruet Proserpina limen. Troius Aeneas, pietate insignis et armis, ad genitorem imas Erebi descendit ad umbras. si te nulla mouet tantae pietatis imago, at ramum hunc' (aperit ramum qui ueste latebat) 'agnoscas.' tumida ex ira tum corda residunt; nec plura his. ille admirans uenerabile donum fatalis uirgae longo post tempore uisum caeruleam aduertit puppim ripaeque propinquat. inde alias animas, quae per iuga longa sedebant, deturbat laxatque foros; simul accipit alueo ingentem Aenean. gemuit sub pondere cumba sutilis et multam accepit rimosa paludem. tandem trans fluuium incolumis uatemque uirumque informi limo glaucaque exponit in ulua.

Cerberus haec ingens latratu regna trifauci personat aduerso recubans immanis in antro. cui uates horrere uidens iam colla colubris melle soporatam et medicatis frugibus offam obicit. ille fame rabida tria guttura pandens corripit obiectam, atque immania terga resoluit fusus humi totoque ingens extenditur antro. occupat Aeneas aditum custode sepulto euaditque celer ripam inremeabilis undae.

Continuo auditae uoces uagitus et ingens infantumque animae flentes, in limine primo quos dulcis uitae exsortis et ab ubere raptos abstulit atra dies et funere mersit acerbo; hos iuxta falso damnati crimine mortis. nec uero hae sine sorte datae, sine iudice, sedes: quaesitor Minos urnam mouet; ille silentum consiliumque uocat uitasque et crimina discit. proxima deinde tenent maesti loca, qui sibi letum insontes peperere manu lucemque perosi proiecere animas. quam uellent aethere in alto nunc et pauperiem et duros perferre labores! fas obstat, tristisque palus inamabilis undae alligat et nouies Styx interfusa coercet. nec procul hinc partem fusi monstrantur in omnem Lugentes campi; sic illos nomine dicunt. hic quos durus amor crudeli tabe peredit secreti celant calles et myrtea circum silua tegit; curae non ipsa in morte relinquunt. his Phaedram Procrinque locis maestamque Eriphylen crudelis nati monstrantem uulnera cernit, Euadnenque et Pasiphaen; his Laodamia it comes et iuuenis quondam, nunc femina, Caeneus rursus et in ueterem fato reuoluta figuram. inter quas Phoenissa recens a uulnere Dido errabat silua in magna; quam Troius heros ut primum iuxta stetit agnouitque per umbras obscuram, qualem primo qui surgere mense aut uidet aut uidisse putat per nubila lunam, demisit lacrimas dulcique adfatus amore est: 'infelix Dido, uerus mihi nuntius ergo uenerat exstinctam ferroque extrema secutam? funeris heu tibi causa fui? per sidera iuro, per superos et si qua fides tellure sub ima est, inuitus, regina, tuo de litore cessi. sed me iussa deum, quae nunc has ire per umbras, per loca senta situ cogunt noctemque profundam, imperiis egere suis; nec credere quiui hunc tantum tibi me discessu ferre dolorem. siste gradum teque aspectu ne subtrahe nostro. quem fugis? extremum fato quod te adloquor hoc est.' talibus Aeneas ardentem et torua tuentem lenibat dictis animum lacrimasque ciebat. illa solo fixos oculos auersa tenebat nec magis incepto uultum sermone mouetur quam si dura silex aut stet Marpesia cautes. tandem corripuit sese atque inimica refugit in nemus umbriferum, coniunx ubi pristinus illi respondet curis aequatque Sychaeus amorem. nec minus Aeneas casu percussus iniquo prosequitur lacrimis longe et miseratur euntem.

Inde datum molitur iter. iamque arua tenebant ultima, quae bello clari secreta frequentant. hic illi occurrit Tydeus, hic inclutus armis Parthenopaeus et Adrasti pallentis imago, hic multum fleti ad superos belloque caduci Dardanidae, quos ille omnis longo ordine cernens ingemuit, Glaucumque Medontaque Thersilochumque, tris Antenoridas Cererique sacrum Polyboeten, Idaeumque etiam currus, etiam arma tenentem. circumstant animae dextra laeuaque frequentes, nec uidisse semel satis est; iuuat usque morari et conferre gradum et ueniendi discere causas. at Danaum proceres Agamemnoniaeque phalanges ut uidere uirum fulgentiaque arma per umbras, ingenti trepidare metu; pars uertere terga, ceu quondam petiere rates, pars tollere uocem exiguam: inceptus clamor frustratur hiantis.

Atque hic Priamiden laniatum corpore toto Deiphobum uidet et lacerum crudeliter ora, ora manusque ambas, populataque tempora raptis auribus et truncas inhonesto uulnere naris. uix adeo agnouit pauitantem ac dira tegentem supplicia, et notis compellat uocibus ultro: 'Deiphobe armipotens, genus alto a sanguine Teucri, quis tam crudelis optauit sumere poenas? cui tantum de te licuit? mihi fama suprema nocte tulit fessum uasta te caede Pelasgum procubuisse super confusae stragis aceruum. tunc egomet tumulum Rhoeteo in litore inanem constitui et magna manis ter uoce uocaui. nomen et arma locum seruant; te, amice, nequiui conspicere et patria decedens ponere terra.' ad quae Priamides: 'nihil o tibi, amice, relictum; omnia Deiphobo soluisti et funeris umbris. sed me fata mea et scelus exitiale Lacaenae his mersere malis; illa haec monimenta reliquit. namque ut supremam falsa inter gaudia noctem egerimus, nosti: et nimium meminisse necesse est. cum fatalis equus saltu super ardua uenit Pergama et armatum peditem grauis attulit aluo, illa chorum simulans euhantis orgia circum ducebat Phrygias; flammam media ipsa tenebat ingentem et summa Danaos ex arce uocabat. tum me confectum curis somnoque grauatum infelix habuit thalamus, pressitque iacentem dulcis et alta quies placidaeque simillima morti. egregia interea coniunx arma omnia tectis emouet, et fidum capiti subduxerat ensem: intra tecta uocat Menelaum et limina pandit, scilicet id magnum sperans fore munus amanti, et famam exstingui ueterum sic posse malorum. quid moror? inrumpunt thalamo, comes additus una hortator scelerum Aeolides. di, talia Grais instaurate, pio si poenas ore reposco. sed te qui uiuum casus, age fare uicissim, attulerint. pelagine uenis erroribus actus an monitu diuum? an quae te fortuna fatigat, ut tristis sine sole domos, loca turbida, adires?'

Hac uice sermonum roseis Aurora quadrigis iam medium aetherio cursu traiecerat axem; et fors omne datum traherent per talia tempus, sed comes admonuit breuiterque adfata Sibylla est: 'nox ruit, Aenea; nos flendo ducimus horas. hic locus est, partis ubi se uia findit in ambas: dextera quae Ditis magni sub moenia tendit, hac iter Elysium nobis; at laeua malorum exercet poenas et ad impia Tartara mittit.' Deiphobus contra: 'ne saeui, magna sacerdos; discedam, explebo numerum reddarque tenebris. i decus, i, nostrum; melioribus utere fatis.' tantum effatus, et in uerbo uestigia torsit.

Respicit Aeneas subito et sub rupe sinistra moenia lata uidet triplici circumdata muro, quae rapidus flammis ambit torrentibus amnis, Tartareus Phlegethon, torquetque sonantia saxa. porta aduersa ingens solidoque adamante columnae, uis ut nulla uirum, non ipsi exscindere bello caelicolae ualeant; stat ferrea turris ad auras, Tisiphoneque sedens palla succincta cruenta uestibulum exsomnis seruat noctesque diesque. hinc exaudiri gemitus et saeua sonare uerbera, tum stridor ferri tractaeque catenae. constitit Aeneas strepitumque exterritus hausit. 'quae scelerum facies? o uirgo, effare; quibusue urgentur poenis? quis tantus plangor ad auras?' tum uates sic orsa loqui: 'dux inclute Teucrum, nulli fas casto sceleratum insistere limen; sed me cum lucis Hecate praefecit Auernis, ipsa deum poenas docuit perque omnia duxit. Cnosius haec Rhadamanthus habet durissima regna castigatque auditque dolos subigitque fateri quae quis apud superos furto laetatus inani distulit in seram commissa piacula mortem. continuo sontis ultrix accincta flagello Tisiphone quatit insultans, toruosque sinistra intentans anguis uocat agmina saeua sororum. tum demum horrisono stridentes cardine sacrae panduntur portae. cernis custodia qualis uestibulo sedeat, facies quae limina seruet? quinquaginta atris immanis hiatibus Hydra saeuior intus habet sedem. tum Tartarus ipse bis patet in praeceps tantum tenditque sub umbras quantus ad aetherium caeli suspectus Olympum. hic genus antiquum Terrae, Titania pubes, fulmine deiecti fundo uoluuntur in imo. hic et Aloidas geminos immania uidi corpora, qui manibus magnum rescindere caelum adgressi superisque Iouem detrudere regnis. uidi et crudelis dantem Salmonea poenas, dum flammas Iouis et sonitus imitatur Olympi. quattuor hic inuectus equis et lampada quassans per Graium populos mediaeque per Elidis urbem ibat ouans, diuumque sibi poscebat honorem, demens, qui nimbos et non imitabile fulmen aere et cornipedum pulsu simularet equorum. at pater omnipotens densa inter nubila telum contorsit, non ille faces nec fumea taedis lumina, praecipitemque immani turbine adegit. nec non et Tityon, Terrae omniparentis alumnum, cernere erat, per tota nouem cui iugera corpus porrigitur, rostroque immanis uultur obunco immortale iecur tondens fecundaque poenis uiscera rimaturque epulis habitatque sub alto pectore, nec fibris requies datur ulla renatis. quid memorem Lapithas, Ixiona Pirithoumque? quos super atra silex iam iam lapsura cadentique imminet adsimilis; lucent genialibus altis aurea fulcra toris, epulaeque ante ora paratae regifico luxu; Furiarum maxima iuxta accubat et manibus prohibet contingere mensas, exsurgitque facem attollens atque intonat ore. hic, quibus inuisi fratres, dum uita manebat, pulsatusue parens et fraus innexa clienti, aut qui diuitiis soli incubuere repertis nec partem posuere suis (quae maxima turba est), quique ob adulterium caesi, quique arma secuti impia nec ueriti dominorum fallere dextras, inclusi poenam exspectant. ne quaere doceri quam poenam, aut quae forma uiros fortunaue mersit. saxum ingens uoluunt alii, radiisque rotarum districti pendent; sedet aeternumque sedebit infelix Theseus, Phlegyasque miserrimus omnis admonet et magna testatur uoce per umbras: “discite iustitiam moniti et non temnere diuos.” uendidit hic auro patriam dominumque potentem imposuit; fixit leges pretio atque refixit; hic thalamum inuasit natae uetitosque hymenaeos: ausi omnes immane nefas ausoque potiti. non, mihi si linguae centum sint oraque centum, ferrea uox, omnis scelerum comprendere formas, omnia poenarum percurrere nomina possim.'

Haec ubi dicta dedit Phoebi longaeua sacerdos, 'sed iam age, carpe uiam et susceptum perfice munus; acceleremus' ait; 'Cyclopum educta caminis moenia conspicio atque aduerso fornice portas, haec ubi nos praecepta iubent deponere dona.' dixerat et pariter gressi per opaca uiarum corripiunt spatium medium foribusque propinquant. occupat Aeneas aditum corpusque recenti spargit aqua ramumque aduerso in limine figit.

His demum exactis, perfecto munere diuae, deuenere locos laetos et amoena uirecta fortunatorum nemorum sedesque beatas. largior hic campos aether et lumine uestit purpureo, solemque suum, sua sidera norunt. pars in gramineis exercent membra palaestris, contendunt ludo et fulua luctantur harena; pars pedibus plaudunt choreas et carmina dicunt. nec non Threicius longa cum ueste sacerdos obloquitur numeris septem discrimina uocum, iamque eadem digitis, iam pectine pulsat eburno. hic genus antiquum Teucri, pulcherrima proles, magnanimi heroes nati melioribus annis, Ilusque Assaracusque et Troiae Dardanus auctor. arma procul currusque uirum miratur inanis; stant terra defixae hastae passimque soluti per campum pascuntur equi. quae gratia currum armorumque fuit uiuis, quae cura nitentis pascere equos, eadem sequitur tellure repostos. conspicit, ecce, alios dextra laeuaque per herbam uescentis laetumque choro paeana canentis inter odoratum lauris nemus, unde superne plurimus Eridani per siluam uoluitur amnis. hic manus ob patriam pugnando uulnera passi, quique sacerdotes casti, dum uita manebat, quique pii uates et Phoebo digna locuti, inuentas aut qui uitam excoluere per artis quique sui memores aliquos fecere merendo: omnibus his niuea cinguntur tempora uitta. quos circumfusos sic est adfata Sibylla, Musaeum ante omnis (medium nam plurima turba hunc habet atque umeris exstantem suspicit altis): 'dicite, felices animae tuque optime uates, quae regio Anchisen, quis habet locus? illius ergo uenimus et magnos Erebi tranauimus amnis.' atque huic responsum paucis ita reddidit heros: 'nulli certa domus; lucis habitamus opacis, riparumque toros et prata recentia riuis incolimus. sed uos, si fert ita corde uoluntas, hoc superate iugum, et facili iam tramite sistam.' dixit, et ante tulit gressum camposque nitentis desuper ostentat; dehinc summa cacumina linquunt.

At pater Anchises penitus conualle uirenti inclusas animas superumque ad lumen ituras lustrabat studio recolens, omnemque suorum forte recensebat numerum, carosque nepotes fataque fortunasque uirum moresque manusque. isque ubi tendentem aduersum per gramina uidit Aenean, alacris palmas utrasque tetendit, effusaeque genis lacrimae et uox excidit ore: 'uenisti tandem, tuaque exspectata parenti uicit iter durum pietas? datur ora tueri, nate, tua et notas audire et reddere uoces? sic equidem ducebam animo rebarque futurum tempora dinumerans, nec me mea cura fefellit. quas ego te terras et quanta per aequora uectum accipio! quantis iactatum, nate, periclis! quam metui ne quid Libyae tibi regna nocerent!' ille autem: 'tua me, genitor, tua tristis imago saepius occurrens haec limina tendere adegit; stant sale Tyrrheno classes. da iungere dextram, da, genitor, teque amplexu ne subtrahe nostro.' sic memorans largo fletu simul ora rigabat. ter conatus ibi collo dare bracchia circum; ter frustra comprensa manus effugit imago, par leuibus uentis uolucrique simillima somno.

Interea uidet Aeneas in ualle reducta seclusum nemus et uirgulta sonantia siluae, Lethaeumque domos placidas qui praenatat amnem. hunc circum innumerae gentes populique uolabant: ac ueluti in pratis ubi apes aestate serena floribus insidunt uariis et candida circum lilia funduntur, strepit omnis murmure campus. horrescit uisu subito causasque requirit inscius Aeneas, quae sint ea flumina porro, quiue uiri tanto complerint agmine ripas. tum pater Anchises: 'animae, quibus altera fato corpora debentur, Lethaei ad fluminis undam securos latices et longa obliuia potant. has equidem memorare tibi atque ostendere coram iampridem, hanc prolem cupio enumerare meorum, quo magis Italia mecum laetere reperta.' 'o pater, anne aliquas ad caelum hinc ire putandum est sublimis animas iterumque ad tarda reuerti corpora? quae lucis miseris tam dira cupido?' 'dicam equidem nec te suspensum, nate, tenebo' suscipit Anchises atque ordine singula pandit.

'Principio caelum ac terras camposque liquentis lucentemque globum lunae Titaniaque astra spiritus intus alit, totamque infusa per artus mens agitat molem et magno se corpore miscet. inde hominum pecudumque genus uitaeque uolantum et quae marmoreo fert monstra sub aequore pontus. igneus est ollis uigor et caelestis origo seminibus, quantum non noxia corpora tardant terrenique hebetant artus moribundaque membra. hinc metuunt cupiuntque, dolent gaudentque, neque auras dispiciunt clausae tenebris et carcere caeco. quin et supremo cum lumine uita reliquit, non tamen omne malum miseris nec funditus omnes corporeae excedunt pestes, penitusque necesse est multa diu concreta modis inolescere miris. ergo exercentur poenis ueterumque malorum supplicia expendunt: aliae panduntur inanes suspensae ad uentos, aliis sub gurgite uasto infectum eluitur scelus aut exuritur igni: quisque suos patimur manis. exinde per amplum mittimur Elysium et pauci laeta arua tenemus, donec longa dies perfecto temporis orbe concretam exemit labem, purumque relinquit aetherium sensum atque aurai simplicis ignem. has omnis, ubi mille rotam uoluere per annos, Lethaeum ad fluuium deus euocat agmine magno, scilicet immemores supera ut conuexa reuisant rursus, et incipiant in corpora uelle reuerti.'

Dixerat Anchises natumque unaque Sibyllam conuentus trahit in medios turbamque sonantem, et tumulum capit unde omnis longo ordine posset aduersos legere et uenientum discere uultus.

'Nunc age, Dardaniam prolem quae deinde sequatur gloria, qui maneant Itala de gente nepotes, inlustris animas nostrumque in nomen ituras, expediam dictis, et te tua fata docebo. ille, uides, pura iuuenis qui nititur hasta, proxima sorte tenet lucis loca, primus ad auras aetherias Italo commixtus sanguine surget, Siluius, Albanum nomen, tua postuma proles, quem tibi longaeuo serum Lauinia coniunx educet siluis regem regumque parentem, unde genus Longa nostrum dominabitur Alba. proximus ille Procas, Troianae gloria gentis, et Capys et Numitor et qui te nomine reddet Siluius Aeneas, pariter pietate uel armis egregius, si umquam regnandam acceperit Albam. qui iuuenes! quantas ostentant, aspice, uiris atque umbrata gerunt ciuili tempora quercu! hi tibi Nomentum et Gabios urbemque Fidenam, hi Collatinas imponent montibus arces, Pometios Castrumque Inui Bolamque Coramque; haec tum nomina erunt, nunc sunt sine nomine terrae. quin et auo comitem sese Mauortius addet Romulus, Assaraci quem sanguinis Ilia mater educet. uiden, ut geminae stant uertice cristae et pater ipse suo superum iam signat honore? en huius, nate, auspiciis illa incluta Roma imperium terris, animos aequabit Olympo, septemque una sibi muro circumdabit arces, felix prole uirum: qualis Berecyntia mater inuehitur curru Phrygias turrita per urbes laeta deum partu, centum complexa nepotes, omnis caelicolas, omnis supera alta tenentis. huc geminas nunc flecte acies, hanc aspice gentem Romanosque tuos. hic Caesar et omnis Iuli progenies magnum caeli uentura sub axem. hic uir, hic est, tibi quem promitti saepius audis, Augustus Caesar, diui genus, aurea condet saecula qui rursus Latio regnata per arua Saturno quondam, super et Garamantas et Indos proferet imperium; iacet extra sidera tellus, extra anni solisque uias, ubi caelifer Atlas axem umero torquet stellis ardentibus aptum. huius in aduentum iam nunc et Caspia regna responsis horrent diuum et Maeotia tellus, et septemgemini turbant trepida ostia Nili. nec uero Alcides tantum telluris obiuit, fixerit aeripedem ceruam licet, aut Erymanthi pacarit nemora et Lernam tremefecerit arcu; nec qui pampineis uictor iuga flectit habenis Liber, agens celso Nysae de uertice tigris. et dubitamus adhuc uirtutem extendere factis, aut metus Ausonia prohibet consistere terra? quis procul ille autem ramis insignis oliuae sacra ferens? nosco crinis incanaque menta regis Romani primam qui legibus urbem fundabit, Curibus paruis et paupere terra missus in imperium magnum. cui deinde subibit otia qui rumpet patriae residesque mouebit Tullus in arma uiros et iam desueta triumphis agmina. quem iuxta sequitur iactantior Ancus nunc quoque iam nimium gaudens popularibus auris. uis et Tarquinios reges animamque superbam ultoris Bruti, fascisque uidere receptos? consulis imperium hic primus saeuasque securis accipiet, natosque pater noua bella mouentis ad poenam pulchra pro libertate uocabit, infelix, utcumque ferent ea facta minores: uincet amor patriae laudumque immensa cupido. quin Decios Drusosque procul saeuumque securi aspice Torquatum et referentem signa Camillum. illae autem paribus quas fulgere cernis in armis, concordes animae nunc et dum nocte prementur, heu quantum inter se bellum, si lumina uitae attigerint, quantas acies stragemque ciebunt, aggeribus socer Alpinis atque arce Monoeci descendens, gener aduersis instructus Eois! ne, pueri, ne tanta animis adsuescite bella neu patriae ualidas in uiscera uertite uiris; tuque prior, tu parce, genus qui ducis Olympo, proice tela manu, sanguis meus!— ille triumphata Capitolia ad alta Corintho uictor aget currum caesis insignis Achiuis. eruet ille Argos Agamemnoniasque Mycenas ipsumque Aeaciden, genus armipotentis Achilli, ultus auos Troiae templa et temerata Mineruae. quis te, magne Cato, tacitum aut te, Cosse, relinquat? quis Gracchi genus aut geminos, duo fulmina belli, Scipiadas, cladem Libyae, paruoque potentem Fabricium uel te sulco, Serrane, serentem? quo fessum rapitis, Fabii? tu Maximus ille es, unus qui nobis cunctando restituis rem. excudent alii spirantia mollius aera (credo equidem), uiuos ducent de marmore uultus, orabunt causas melius, caelique meatus describent radio et surgentia sidera dicent: tu regere imperio populos, Romane, memento (hae tibi erunt artes), pacique imponere morem, parcere subiectis et debellare superbos.'

Sic pater Anchises, atque haec mirantibus addit: 'aspice, ut insignis spoliis Marcellus opimis ingreditur uictorque uiros supereminet omnis. hic rem Romanam magno turbante tumultu sistet eques, sternet Poenos Gallumque rebellem, tertiaque arma patri suspendet capta Quirino.' atque hic Aeneas (una namque ire uidebat egregium forma iuuenem et fulgentibus armis, sed frons laeta parum et deiecto lumina uultu) 'quis, pater, ille, uirum qui sic comitatur euntem? filius, anne aliquis magna de stirpe nepotum? qui strepitus circa comitum! quantum instar in ipso! sed nox atra caput tristi circumuolat umbra.' tum pater Anchises lacrimis ingressus obortis: 'o gnate, ingentem luctum ne quaere tuorum; ostendent terris hunc tantum fata nec ultra esse sinent. nimium uobis Romana propago uisa potens, superi, propria haec si dona fuissent. quantos ille uirum magnam Mauortis ad urbem campus aget gemitus! uel quae, Tiberine, uidebis funera, cum tumulum praeterlabere recentem! nec puer Iliaca quisquam de gente Latinos in tantum spe tollet auos, nec Romula quondam ullo se tantum tellus iactabit alumno. heu pietas, heu prisca fides inuictaque bello dextera! non illi se quisquam impune tulisset obuius armato, seu cum pedes iret in hostem seu spumantis equi foderet calcaribus armos. heu, miserande puer, si qua fata aspera rumpas, tu Marcellus eris. manibus date lilia plenis purpureos spargam flores animamque nepotis his saltem accumulem donis, et fungar inani munere.' sic tota passim regione uagantur aeris in campis latis atque omnia lustrant. quae postquam Anchises natum per singula duxit incenditque animum famae uenientis amore, exim bella uiro memorat quae deinde gerenda, Laurentisque docet populos urbemque Latini, et quo quemque modo fugiatque feratque laborem.

Sunt geminae Somni portae, quarum altera fertur cornea, qua ueris facilis datur exitus umbris, altera candenti perfecta nitens elephanto, sed falsa ad caelum mittunt insomnia Manes. his ibi tum natum Anchises unaque Sibyllam prosequitur dictis portaque emittit eburna, ille uiam secat ad nauis sociosque reuisit.

Tum se ad Caietae recto fert limite portum. ancora de prora iacitur; stant litore puppes.

Tu quoque litoribus nostris, Aeneia nutrix, aeternam moriens famam, Caieta, dedisti; et nunc seruat honos sedem tuus, ossaque nomen Hesperia in magna, si qua est ea gloria, signat.

At pius exsequiis Aeneas rite solutis, aggere composito tumuli, postquam alta quierunt aequora, tendit iter uelis portumque relinquit. aspirant aurae in noctem nec candida cursus luna negat, splendet tremulo sub lumine pontus. proxima Circaeae raduntur litora terrae, diues inaccessos ubi Solis filia lucos adsiduo resonat cantu, tectisque superbis urit odoratam nocturna in lumina cedrum arguto tenuis percurrens pectine telas. hinc exaudiri gemitus iraeque leonum uincla recusantum et sera sub nocte rudentum, saetigerique sues atque in praesepibus ursi saeuire ac formae magnorum ululare luporum, quos hominum ex facie dea saeua potentibus herbis induerat Circe in uultus ac terga ferarum. quae ne monstra pii paterentur talia Troes delati in portus neu litora dira subirent, Neptunus uentis impleuit uela secundis, atque fugam dedit et praeter uada feruida uexit.

Iamque rubescebat radiis mare et aethere ab alto Aurora in roseis fulgebat lutea bigis, cum uenti posuere omnisque repente resedit flatus, et in lento luctantur marmore tonsae. atque hic Aeneas ingentem ex aequore lucum prospicit. hunc inter fluuio Tiberinus amoeno uerticibus rapidis et multa flauus harena in mare prorumpit. uariae circumque supraque adsuetae ripis uolucres et fluminis alueo aethera mulcebant cantu lucoque uolabant. flectere iter sociis terraeque aduertere proras imperat et laetus fluuio succedit opaco.

Nunc age, qui reges, Erato, quae tempora, rerum quis Latio antiquo fuerit status, aduena classem cum primum Ausoniis exercitus appulit oris, expediam, et primae reuocabo exordia pugnae. tu uatem, tu, diua, mone. dicam horrida bella, dicam acies actosque animis in funera reges, Tyrrhenamque manum totamque sub arma coactam Hesperiam. maior rerum mihi nascitur ordo, maius opus moueo.

Rex arua Latinus et urbes iam senior longa placidas in pace regebat. hunc Fauno et nympha genitum Laurente Marica accipimus; Fauno Picus pater, isque parentem te, Saturne, refert, tu sanguinis ultimus auctor. filius huic fato diuum prolesque uirilis nulla fuit, primaque oriens erepta iuuenta est. sola domum et tantas seruabat filia sedes iam matura uiro, iam plenis nubilis annis. multi illam magno e Latio totaque petebant Ausonia; petit ante alios pulcherrimus omnis Turnus, auis atauisque potens, quem regia coniunx adiungi generum miro properabat amore; sed uariis portenta deum terroribus obstant. laurus erat tecti medio in penetralibus altis sacra comam multosque metu seruata per annos, quam pater inuentam, primas cum conderet arces, ipse ferebatur Phoebo sacrasse Latinus, Laurentisque ab ea nomen posuisse colonis. huius apes summum densae (mirabile dictu) stridore ingenti liquidum trans aethera uectae obsedere apicem, et pedibus per mutua nexis examen subitum ramo frondente pependit. continuo uates 'externum cernimus' inquit 'aduentare uirum et partis petere agmen easdem partibus ex isdem et summa dominarier arce.' praeterea, castis adolet dum altaria taedis, et iuxta genitorem astat Lauinia uirgo, uisa (nefas) longis comprendere crinibus ignem atque omnem ornatum flamma crepitante cremari, regalisque accensa comas, accensa coronam insignem gemmis; tum fumida lumine fuluo inuolui ac totis Volcanum spargere tectis. id uero horrendum ac uisu mirabile ferri: namque fore inlustrem fama fatisque canebant ipsam, sed populo magnum portendere bellum.

At rex sollicitus monstris oracula Fauni, fatidici genitoris, adit lucosque sub alta consulit Albunea, nemorum quae maxima sacro fonte sonat saeuamque exhalat opaca mephitim. hinc Italae gentes omnisque Oenotria tellus in dubiis responsa petunt; huc dona sacerdos cum tulit et caesarum ouium sub nocte silenti pellibus incubuit stratis somnosque petiuit, multa modis simulacra uidet uolitantia miris et uarias audit uoces fruiturque deorum conloquio atque imis Acheronta adfatur Auernis. hic et tum pater ipse petens responsa Latinus centum lanigeras mactabat rite bidentis, atque harum effultus tergo stratisque iacebat uelleribus: subita ex alto uox reddita luco est: 'ne pete conubiis natam sociare Latinis, o mea progenies, thalamis neu crede paratis; externi uenient generi, qui sanguine nostrum nomen in astra ferant, quorumque a stirpe nepotes omnia sub pedibus, qua sol utrumque recurrens aspicit Oceanum, uertique regique uidebunt.' haec responsa patris Fauni monitusque silenti nocte datos non ipse suo premit ore Latinus, sed circum late uolitans iam Fama per urbes Ausonias tulerat, cum Laomedontia pubes gramineo ripae religauit ab aggere classem.

Aeneas primique duces et pulcher Iulus corpora sub ramis deponunt arboris altae, instituuntque dapes et adorea liba per herbam subiciunt epulis (sic Iuppiter ipse monebat) et Cereale solum pomis agrestibus augent. consumptis hic forte aliis, ut uertere morsus exiguam in Cererem penuria adegit edendi, et uiolare manu malisque audacibus orbem fatalis crusti patulis nec parcere quadris: 'heus, etiam mensas consumimus?' inquit Iulus, nec plura, adludens. ea uox audita laborum prima tulit finem, primamque loquentis ab ore eripuit pater ac stupefactus numine pressit. continuo 'salue fatis mihi debita tellus uosque' ait 'o fidi Troiae saluete penates: hic domus, haec patria est. genitor mihi talia namque (nunc repeto) Anchises fatorum arcana reliquit: “cum te, nate, fames ignota ad litora uectum accisis coget dapibus consumere mensas, tum sperare domos defessus, ibique memento prima locare manu molirique aggere tecta.” haec erat illa fames, haec nos suprema manebat exitiis positura modum. quare agite et primo laeti cum lumine solis quae loca, quiue habeant homines, ubi moenia gentis, uestigemus et a portu diuersa petamus. nunc pateras libate Ioui precibusque uocate Anchisen genitorem, et uina reponite mensis.'

Sic deinde effatus frondenti tempora ramo implicat et geniumque loci primamque deorum Tellurem Nymphasque et adhuc ignota precatur flumina, tum Noctem Noctisque orientia signa Idaeumque Iouem Phrygiamque ex ordine matrem inuocat, et duplicis caeloque Ereboque parentis. hic pater omnipotens ter caelo clarus ab alto intonuit, radiisque ardentem lucis et auro ipse manu quatiens ostendit ab aethere nubem. diditur hic subito Troiana per agmina rumor aduenisse diem quo debita moenia condant. certatim instaurant epulas atque omine magno crateras laeti statuunt et uina coronant.

Postera cum prima lustrabat lampade terras orta dies, urbem et finis et litora gentis diuersi explorant: haec fontis stagna Numici, hunc Thybrim fluuium, hic fortis habitare Latinos. tum satus Anchisa delectos ordine ab omni centum oratores augusta ad moenia regis ire iubet, ramis uelatos Palladis omnis, donaque ferre uiro pacemque exposcere Teucris. haud mora, festinant iussi rapidisque feruntur passibus. ipse humili designat moenia fossa moliturque locum, primasque in litore sedes castrorum in morem pinnis atque aggere cingit. iamque iter emensi turris ac tecta Latinorum ardua cernebant iuuenes muroque subibant. ante urbem pueri et primaeuo flore iuuentus exercentur equis domitantque in puluere currus, aut acris tendunt arcus aut lenta lacertis spicula contorquent, cursuque ictuque lacessunt: cum praeuectus equo longaeui regis ad auris nuntius ingentis ignota in ueste reportat aduenisse uiros. ille intra tecta uocari imperat et solio medius consedit auito.

Tectum augustum, ingens, centum sublime columnis urbe fuit summa, Laurentis regia Pici, horrendum siluis et religione parentum. hic sceptra accipere et primos attollere fascis regibus omen erat; hoc illis curia templum, hae sacris sedes epulis; hic ariete caeso perpetuis soliti patres considere mensis. quin etiam ueterum effigies ex ordine auorum antiqua e cedro, Italusque paterque Sabinus uitisator curuam seruans sub imagine falcem, Saturnusque senex Ianique bifrontis imago uestibulo astabant, aliique ab origine reges, Martiaque ob patriam pugnando uulnera passi. multaque praeterea sacris in postibus arma, captiui pendent currus curuaeque secures et cristae capitum et portarum ingentia claustra spiculaque clipeique ereptaque rostra carinis. ipse Quirinali lituo paruaque sedebat succinctus trabea laeuaque ancile gerebat Picus, equum domitor, quem capta cupidine coniunx aurea percussum uirga uersumque uenenis fecit auem Circe sparsitque coloribus alas.

Tali intus templo diuum patriaque Latinus sede sedens Teucros ad sese in tecta uocauit, atque haec ingressis placido prior edidit ore: 'dicite, Dardanidae (neque enim nescimus et urbem et genus, auditique aduertitis aequore cursum), quid petitis? quae causa rates aut cuius egentis litus ad Ausonium tot per uada caerula uexit? siue errore uiae seu tempestatibus acti, qualia multa mari nautae patiuntur in alto, fluminis intrastis ripas portuque sedetis, ne fugite hospitium, neue ignorate Latinos Saturni gentem haud uinclo nec legibus aequam, sponte sua ueterisque dei se more tenentem. atque equidem memini (fama est obscurior annis) Auruncos ita ferre senes, his ortus ut agris Dardanus Idaeas Phrygiae penetrarit ad urbes Threiciamque Samum, quae nunc Samothracia fertur. hinc illum Corythi Tyrrhena ab sede profectum aurea nunc solio stellantis regia caeli accipit et numerum diuorum altaribus auget.'

Dixerat, et dicta Ilioneus sic uoce secutus: 'rex, genus egregium Fauni, nec fluctibus actos atra subegit hiems uestris succedere terris, nec sidus regione uiae litusue fefellit: consilio hanc omnes animisque uolentibus urbem adferimur pulsi regnis, quae maxima quondam extremo ueniens sol aspiciebat Olympo. ab Ioue principium generis, Ioue Dardana pubes gaudet auo, rex ipse Iouis de gente suprema: Troius Aeneas tua nos ad limina misit. quanta per Idaeos saeuis effusa Mycenis tempestas ierit campos, quibus actus uterque Europae atque Asiae fatis concurrerit orbis, audiit et si quem tellus extrema refuso summouet Oceano et si quem extenta plagarum quattuor in medio dirimit plaga solis iniqui. diluuio ex illo tot uasta per aequora uecti dis sedem exiguam patriis litusque rogamus innocuum et cunctis undamque auramque patentem. non erimus regno indecores, nec uestra feretur fama leuis tantique abolescet gratia facti, nec Troiam Ausonios gremio excepisse pigebit. fata per Aeneae iuro dextramque potentem, siue fide seu quis bello est expertus et armis: multi nos populi, multae (ne temne, quod ultro praeferimus manibus uittas ac uerba precantia) et petiere sibi et uoluere adiungere gentes; sed nos fata deum uestras exquirere terras imperiis egere suis. hinc Dardanus ortus, huc repetit iussisque ingentibus urget Apollo Tyrrhenum ad Thybrim et fontis uada sacra Numici. dat tibi praeterea fortunae parua prioris munera, reliquias Troia ex ardente receptas. hoc pater Anchises auro libabat ad aras, hoc Priami gestamen erat cum iura uocatis more daret populis, sceptrumque sacerque tiaras Iliadumque labor uestes.'

Talibus Ilionei dictis defixa Latinus obtutu tenet ora soloque immobilis haeret, intentos uoluens oculos. nec purpura regem picta mouet nec sceptra mouent Priameia tantum quantum in conubio natae thalamoque moratur, et ueteris Fauni uoluit sub pectore sortem: hunc illum fatis externa ab sede profectum portendi generum paribusque in regna uocari auspiciis, huic progeniem uirtute futuram egregiam et totum quae uiribus occupet orbem. tandem laetus ait: 'di nostra incepta secundent auguriumque suum! dabitur, Troiane, quod optas. munera nec sperno: non uobis rege Latino diuitis uber agri Troiaeue opulentia deerit. ipse modo Aeneas, nostri si tanta cupido est, si iungi hospitio properat sociusque uocari, adueniat, uultus neue exhorrescat amicos: pars mihi pacis erit dextram tetigisse tyranni. uos contra regi mea nunc mandata referte: est mihi nata, uiro gentis quam iungere nostrae non patrio ex adyto sortes, non plurima caelo monstra sinunt; generos externis adfore ab oris, hoc Latio restare canunt, qui sanguine nostrum nomen in astra ferant. hunc illum poscere fata et reor et, si quid ueri mens augurat, opto.' haec effatus equos numero pater eligit omni (stabant ter centum nitidi in praesepibus altis); omnibus extemplo Teucris iubet ordine duci instratos ostro alipedes pictisque tapetis (aurea pectoribus demissa monilia pendent, tecti auro fuluum mandunt sub dentibus aurum), absenti Aeneae currum geminosque iugalis semine ab aetherio spirantis naribus ignem, illorum de gente patri quos daedala Circe supposita de matre nothos furata creauit. talibus Aeneadae donis dictisque Latini sublimes in equis redeunt pacemque reportant.

Ecce autem Inachiis sese referebat ab Argis saeua Iouis coniunx aurasque inuecta tenebat, et laetum Aenean classemque ex aethere longe Dardaniam Siculo prospexit ab usque Pachyno. moliri iam tecta uidet, iam fidere terrae, deseruisse rates: stetit acri fixa dolore. tum quassans caput haec effundit pectore dicta: 'heu stirpem inuisam et fatis contraria nostris fata Phrygum! num Sigeis occumbere campis, num capti potuere capi? num incensa cremauit Troia uiros? medias acies mediosque per ignis inuenere uiam. at, credo, mea numina tandem fessa iacent, odiis aut exsaturata quieui. quin etiam patria excussos infesta per undas ausa sequi et profugis toto me opponere ponto. absumptae in Teucros uires caelique marisque. quid Syrtes aut Scylla mihi, quid uasta Charybdis profuit? optato conduntur Thybridis alueo securi pelagi atque mei. Mars perdere gentem immanem Lapithum ualuit, concessit in iras ipse deum antiquam genitor Calydona Dianae, quod scelus aut Lapithas tantum aut Calydona merentem? ast ego, magna Iouis coniunx, nil linquere inausum quae potui infelix, quae memet in omnia uerti, uincor ab Aenea. quod si mea numina non sunt magna satis, dubitem haud equidem implorare quod usquam est: flectere si nequeo superos, Acheronta mouebo. non dabitur regnis, esto, prohibere Latinis, atque immota manet fatis Lauinia coniunx: at trahere atque moras tantis licet addere rebus, at licet amborum populos exscindere regum. hac gener atque socer coeant mercede suorum: sanguine Troiano et Rutulo dotabere, uirgo, et Bellona manet te pronuba. nec face tantum Cisseis praegnas ignis enixa iugalis; quin idem Veneri partus suus et Paris alter, funestaeque iterum recidiua in Pergama taedae.'

Haec ubi dicta dedit, terras horrenda petiuit; luctificam Allecto dirarum ab sede dearum infernisque ciet tenebris, cui tristia bella iraeque insidiaeque et crimina noxia cordi. odit et ipse pater Pluton, odere sorores Tartareae monstrum: tot sese uertit in ora, tam saeuae facies, tot pullulat atra colubris. quam Iuno his acuit uerbis ac talia fatur: 'hunc mihi da proprium, uirgo sata Nocte, laborem, hanc operam, ne noster honos infractaue cedat fama loco, neu conubiis ambire Latinum Aeneadae possint Italosue obsidere finis. tu potes unanimos armare in proelia fratres atque odiis uersare domos, tu uerbera tectis funereasque inferre faces, tibi nomina mille, mille nocendi artes. fecundum concute pectus, dissice compositam pacem, sere crimina belli; arma uelit poscatque simul rapiatque iuuentus.'

Exim Gorgoneis Allecto infecta uenenis principio Latium et Laurentis tecta tyranni celsa petit, tacitumque obsedit limen Amatae, quam super aduentu Teucrum Turnique hymenaeis femineae ardentem curaeque iraeque coquebant. huic dea caeruleis unum de crinibus anguem conicit, inque sinum praecordia ad intima subdit, quo furibunda domum monstro permisceat omnem. ille inter uestis et leuia pectora lapsus uoluitur attactu nullo, fallitque furentem uipeream inspirans animam; fit tortile collo aurum ingens coluber, fit longae taenia uittae innectitque comas et membris lubricus errat. ac dum prima lues udo sublapsa ueneno pertemptat sensus atque ossibus implicat ignem necdum animus toto percepit pectore flammam, mollius et solito matrum de more locuta est, multa super natae lacrimans Phrygiisque hymenaeis: 'exsulibusne datur ducenda Lauinia Teucris, o genitor, nec te miseret nataeque tuique? nec matris miseret, quam primo Aquilone relinquet perfidus alta petens abducta uirgine praedo? at non sic Phrygius penetrat Lacedaemona pastor, Ledaeamque Helenam Troianas uexit ad urbes? quid tua sancta fides? quid cura antiqua tuorum et consanguineo totiens data dextera Turno? si gener externa petitur de gente Latinis, idque sedet, Faunique premunt te iussa parentis, omnem equidem sceptris terram quae libera nostris dissidet externam reor et sic dicere diuos. et Turno, si prima domus repetatur origo, Inachus Acrisiusque patres mediaeque Mycenae.'

His ubi nequiquam dictis experta Latinum contra stare uidet, penitusque in uiscera lapsum serpentis furiale malum totamque pererrat, tum uero infelix ingentibus excita monstris immensam sine more furit lymphata per urbem. ceu quondam torto uolitans sub uerbere turbo, quem pueri magno in gyro uacua atria circum intenti ludo exercent—ille actus habena curuatis fertur spatiis; stupet inscia supra impubesque manus mirata uolubile buxum; dant animos plagae: non cursu segnior illo per medias urbes agitur populosque ferocis. quin etiam in siluas simulato numine Bacchi maius adorta nefas maioremque orsa furorem euolat et natam frondosis montibus abdit, quo thalamum eripiat Teucris taedasque moretur, euhoe Bacche fremens, solum te uirgine dignum uociferans: etenim mollis tibi sumere thyrsos, te lustrare choro, sacrum tibi pascere crinem. fama uolat, furiisque accensas pectore matres idem omnis simul ardor agit noua quaerere tecta. deseruere domos, uentis dant colla comasque; ast aliae tremulis ululatibus aethera complent pampineasque gerunt incinctae pellibus hastas. ipsa inter medias flagrantem feruida pinum sustinet ac natae Turnique canit hymenaeos sanguineam torquens aciem, toruumque repente clamat: 'io matres, audite, ubi quaeque, Latinae: si qua piis animis manet infelicis Amatae gratia, si iuris materni cura remordet, soluite crinalis uittas, capite orgia mecum.' talem inter siluas, inter deserta ferarum reginam Allecto stimulis agit undique Bacchi.

Postquam uisa satis primos acuisse furores consiliumque omnemque domum uertisse Latini, protinus hinc fuscis tristis dea tollitur alis audacis Rutuli ad muros, quam dicitur urbem Acrisioneis Danae fundasse colonis praecipiti delata Noto. locus Ardea quondam dictus auis, et nunc magnum manet Ardea nomen, sed fortuna fuit. tectis hic Turnus in altis iam mediam nigra carpebat nocte quietem. Allecto toruam faciem et furialia membra exuit, in uultus sese transformat anilis et frontem obscenam rugis arat, induit albos cum uitta crinis, tum ramum innectit oliuae; fit Calybe Iunonis anus templique sacerdos, et iuueni ante oculos his se cum uocibus offert: 'Turne, tot incassum fusos patiere labores, et tua Dardaniis transcribi sceptra colonis? rex tibi coniugium et quaesitas sanguine dotes abnegat, externusque in regnum quaeritur heres. i nunc, ingratis offer te, inrise, periclis; Tyrrhenas, i, sterne acies, tege pace Latinos. haec adeo tibi me, placida cum nocte iaceres, ipsa palam fari omnipotens Saturnia iussit. quare age et armari pubem portisque moueri laetus in arua para, et Phrygios qui flumine pulchro consedere duces pictasque exure carinas. caelestum uis magna iubet. rex ipse Latinus, ni dare coniugium et dicto parere fatetur, sentiat et tandem Turnum experiatur in armis.'

Hic iuuenis uatem inridens sic orsa uicissim ore refert: 'classis inuectas Thybridis undam non, ut rere, meas effugit nuntius auris; ne tantos mihi finge metus. nec regia Iuno immemor est nostri. sed te uicta situ uerique effeta senectus, o mater, curis nequiquam exercet, et arma regum inter falsa uatem formidine ludit. cura tibi diuum effigies et templa tueri; bella uiri pacemque gerent quis bella gerenda.'

Talibus Allecto dictis exarsit in iras. at iuueni oranti subitus tremor occupat artus, deriguere oculi: tot Erinys sibilat hydris tantaque se facies aperit; tum flammea torquens lumina cunctantem et quaerentem dicere plura reppulit, et geminos erexit crinibus anguis, uerberaque insonuit rabidoque haec addidit ore: 'en ego uicta situ, quam ueri effeta senectus arma inter regum falsa formidine ludit. respice ad haec: adsum dirarum ab sede sororum, bella manu letumque gero.' sic effata facem iuueni coniecit et atro lumine fumantis fixit sub pectore taedas. olli somnum ingens rumpit pauor, ossaque et artus perfundit toto proruptus corpore sudor. arma amens fremit, arma toro tectisque requirit; saeuit amor ferri et scelerata insania belli, ira super: magno ueluti cum flamma sonore uirgea suggeritur costis undantis aeni exsultantque aestu latices, furit intus aquai fumidus atque alte spumis exuberat amnis, nec iam se capit unda, uolat uapor ater ad auras. ergo iter ad regem polluta pace Latinum indicit primis iuuenum et iubet arma parari, tutari Italiam, detrudere finibus hostem; se satis ambobus Teucrisque uenire Latinisque. haec ubi dicta dedit diuosque in uota uocauit, certatim sese Rutuli exhortantur in arma. hunc decus egregium formae mouet atque iuuentae, hunc ataui reges, hunc claris dextera factis.

Dum Turnus Rutulos animis audacibus implet, Allecto in Teucros Stygiis se concitat alis, arte noua, speculata locum, quo litore pulcher insidiis cursuque feras agitabat Iulus. hic subitam canibus rabiem Cocytia uirgo obicit et noto naris contingit odore, ut ceruum ardentes agerent; quae prima laborum causa fuit belloque animos accendit agrestis. ceruus erat forma praestanti et cornibus ingens, Tyrrhidae pueri quem matris ab ubere raptum nutribant Tyrrhusque pater, cui regia parent armenta et late custodia credita campi. adsuetum imperiis soror omni Siluia cura mollibus intexens ornabat cornua sertis, pectebatque ferum puroque in fonte lauabat. ille manum patiens mensaeque adsuetus erili errabat siluis rursusque ad limina nota ipse domum sera quamuis se nocte ferebat. hunc procul errantem rabidae uenantis Iuli commouere canes, fluuio cum forte secundo deflueret ripaque aestus uiridante leuaret. ipse etiam eximiae laudis succensus amore Ascanius curuo derexit spicula cornu; nec dextrae erranti deus afuit, actaque multo perque uterum sonitu perque ilia uenit harundo. saucius at quadripes nota intra tecta refugit successitque gemens stabulis, questuque cruentus atque imploranti similis tectum omne replebat. Siluia prima soror palmis percussa lacertos auxilium uocat et duros conclamat agrestis. olli (pestis enim tacitis latet aspera siluis) improuisi adsunt, hic torre armatus obusto, stipitis hic grauidi nodis; quod cuique repertum rimanti telum ira facit. uocat agmina Tyrrhus, quadrifidam quercum cuneis ut forte coactis scindebat rapta spirans immane securi.

At saeua e speculis tempus dea nacta nocendi ardua tecta petit stabuli et de culmine summo pastorale canit signum cornuque recuruo Tartaream intendit uocem, qua protinus omne contremuit nemus et siluae insonuere profundae; audiit et Triuiae longe lacus, audiit amnis sulpurea Nar albus aqua fontesque Velini, et trepidae matres pressere ad pectora natos. tum uero ad uocem celeres, qua bucina signum dira dedit, raptis concurrunt undique telis indomiti agricolae, nec non et Troia pubes Ascanio auxilium castris effundit apertis. derexere acies. non iam certamine agresti stipitibus duris agitur sudibusue praeustis, sed ferro ancipiti decernunt atraque late horrescit strictis seges ensibus, aeraque fulgent sole lacessita et lucem sub nubila iactant: fluctus uti primo coepit cum albescere uento, paulatim sese tollit mare et altius undas erigit, inde imo consurgit ad aethera fundo. hic iuuenis primam ante aciem stridente sagitta, natorum Tyrrhi fuerat qui maximus, Almo, sternitur; haesit enim sub gutture uulnus et udae uocis iter tenuemque inclusit sanguine uitam. corpora multa uirum circa seniorque Galaesus, dum paci medium se offert, iustissimus unus qui fuit Ausoniisque olim ditissimus aruis: quinque greges illi balantum, quina redibant armenta, et terram centum uertebat aratris.

Atque ea per campos aequo dum Marte geruntur, promissi dea facta potens, ubi sanguine bellum imbuit et primae commisit funera pugnae, deserit Hesperiam et caeli conuersa per auras Iunonem uictrix adfatur uoce superba: 'en, perfecta tibi bello discordia tristi; dic in amicitiam coeant et foedera iungant. quandoquidem Ausonio respersi sanguine Teucros, hoc etiam his addam, tua si mihi certa uoluntas: finitimas in bella feram rumoribus urbes, accendamque animos insani Martis amore undique ut auxilio ueniant; spargam arma per agros.' tum contra Iuno: 'terrorum et fraudis abunde est: stant belli causae, pugnatur comminus armis, quae fors prima dedit sanguis nouus imbuit arma. talia coniugia et talis celebrent hymenaeos egregium Veneris genus et rex ipse Latinus. te super aetherias errare licentius auras haud pater ille uelit, summi regnator Olympi. cede locis. ego, si qua super fortuna laborum est, ipsa regam.' talis dederat Saturnia uoces; illa autem attollit stridentis anguibus alas Cocytique petit sedem supera ardua linquens. est locus Italiae medio sub montibus altis, nobilis et fama multis memoratus in oris, Amsancti ualles; densis hunc frondibus atrum urget utrimque latus nemoris, medioque fragosus dat sonitum saxis et torto uertice torrens. hic specus horrendum et saeui spiracula Ditis monstrantur, ruptoque ingens Acheronte uorago pestiferas aperit fauces, quis condita Erinys, inuisum numen, terras caelumque leuabat.

Nec minus interea extremam Saturnia bello imponit regina manum. ruit omnis in urbem pastorum ex acie numerus, caesosque reportant Almonem puerum foedatique ora Galaesi, implorantque deos obtestanturque Latinum. Turnus adest medioque in crimine caedis et igni terrorem ingeminat: Teucros in regna uocari, stirpem admisceri Phrygiam, se limine pelli. tum quorum attonitae Baccho nemora auia matres insultant thiasis (neque enim leue nomen Amatae) undique collecti coeunt Martemque fatigant. ilicet infandum cuncti contra omina bellum, contra fata deum peruerso numine poscunt. certatim regis circumstant tecta Latini; ille uelut pelago rupes immota resistit, ut pelagi rupes magno ueniente fragore, quae sese multis circum latrantibus undis mole tenet; scopuli nequiquam et spumea circum saxa fremunt laterique inlisa refunditur alga. uerum ubi nulla datur caecum exsuperare potestas consilium, et saeuae nutu Iunonis eunt res, multa deos aurasque pater testatus inanis 'frangimur heu fatis' inquit 'ferimurque procella! ipsi has sacrilego pendetis sanguine poenas, o miseri. te, Turne, nefas, te triste manebit supplicium, uotisque deos uenerabere seris. nam mihi parta quies, omnisque in limine portus funere felici spolior.' nec plura locutus saepsit se tectis rerumque reliquit habenas.

Mos erat Hesperio in Latio, quem protinus urbes Albanae coluere sacrum, nunc maxima rerum Roma colit, cum prima mouent in proelia Martem, siue Getis inferre manu lacrimabile bellum Hyrcanisue Arabisue parant, seu tendere ad Indos Auroramque sequi Parthosque reposcere signa: sunt geminae Belli portae (sic nomine dicunt) religione sacrae et saeui formidine Martis; centum aerei claudunt uectes aeternaque ferri robora, nec custos absistit limine Ianus. has, ubi certa sedet patribus sententia pugnae, ipse Quirinali trabea cinctuque Gabino insignis reserat stridentia limina consul, ipse uocat pugnas; sequitur tum cetera pubes, aereaque adsensu conspirant cornua rauco. hoc et tum Aeneadis indicere bella Latinus more iubebatur tristisque recludere portas. abstinuit tactu pater auersusque refugit foeda ministeria, et caecis se condidit umbris. tum regina deum caelo delapsa morantis impulit ipsa manu portas, et cardine uerso Belli ferratos rumpit Saturnia postis. ardet inexcita Ausonia atque immobilis ante; pars pedes ire parat campis, pars arduus altis puluerulentus equis furit; omnes arma requirunt. pars leuis clipeos et spicula lucida tergent aruina pingui subiguntque in cote securis; signaque ferre iuuat sonitusque audire tubarum. quinque adeo magnae positis incudibus urbes tela nouant, Atina potens Tiburque superbum, Ardea Crustumerique et turrigerae Antemnae. tegmina tuta cauant capitum flectuntque salignas umbonum cratis; alii thoracas aenos aut leuis ocreas lento ducunt argento; uomeris huc et falcis honos, huc omnis aratri cessit amor; recoquunt patrios fornacibus ensis. classica iamque sonant, it bello tessera signum; hic galeam tectis trepidus rapit, ille trementis ad iuga cogit equos, clipeumque auroque trilicem loricam induitur fidoque accingitur ense.

Pandite nunc Helicona, deae, cantusque mouete, qui bello exciti reges, quae quemque secutae complerint campos acies, quibus Itala iam tum floruerit terra alma uiris, quibus arserit armis; et meministis enim, diuae, et memorare potestis; ad nos uix tenuis famae perlabitur aura.

Primus init bellum Tyrrhenis asper ab oris contemptor diuum Mezentius agminaque armat. filius huic iuxta Lausus, quo pulchrior alter non fuit excepto Laurentis corpore Turni; Lausus, equum domitor debellatorque ferarum, ducit Agyllina nequiquam ex urbe secutos mille uiros, dignus patriis qui laetior esset imperiis et cui pater haud Mezentius esset.

Post hos insignem palma per gramina currum uictoresque ostentat equos satus Hercule pulchro pulcher Auentinus, clipeoque insigne paternum centum anguis cinctamque gerit serpentibus Hydram; collis Auentini silua quem Rhea sacerdos furtiuum partu sub luminis edidit oras, mixta deo mulier, postquam Laurentia uictor Geryone exstincto Tirynthius attigit arua, Tyrrhenoque boues in flumine lauit Hiberas. pila manu saeuosque gerunt in bella dolones, et tereti pugnant mucrone ueruque Sabello. ipse pedes, tegimen torquens immane leonis, terribili impexum saeta cum dentibus albis indutus capiti, sic regia tecta subibat, horridus Herculeoque umeros innexus amictu.

Tum gemini fratres Tiburtia moenia linquunt, fratris Tiburti dictam cognomine gentem, Catillusque acerque Coras, Argiua iuuentus, et primam ante aciem densa inter tela feruntur: ceu duo nubigenae cum uertice montis ab alto descendunt Centauri Homolen Othrymque niualem linquentes cursu rapido; dat euntibus ingens silua locum et magno cedunt uirgulta fragore.

Nec Praenestinae fundator defuit urbis, Volcano genitum pecora inter agrestia regem inuentumque focis omnis quem credidit aetas, Caeculus. hunc legio late comitatur agrestis: quique altum Praeneste uiri quique arua Gabinae Iunonis gelidumque Anienem et roscida riuis Hernica saxa colunt, quos diues Anagnia pascis, quos Amasene pater. non illis omnibus arma nec clipei currusue sonant; pars maxima glandes liuentis plumbi spargit, pars spicula gestat bina manu, fuluosque lupi de pelle galeros tegmen habent capiti; uestigia nuda sinistri instituere pedis, crudus tegit altera pero.

At Messapus, equum domitor, Neptunia proles, quem neque fas igni cuiquam nec sternere ferro, iam pridem resides populos desuetaque bello agmina in arma uocat subito ferrumque retractat. hi Fescenninas acies Aequosque Faliscos, hi Soractis habent arces Flauiniaque arua et Cimini cum monte lacum lucosque Capenos. ibant aequati numero regemque canebant: ceu quondam niuei liquida inter nubila cycni cum sese e pastu referunt et longa canoros dant per colla modos, sonat amnis et Asia longe pulsa palus. nec quisquam aeratas acies examine tanto misceri putet, aeriam sed gurgite ab alto urgeri uolucrum raucarum ad litora nubem.

Ecce Sabinorum prisco de sanguine magnum agmen agens Clausus magnique ipse agminis instar, Claudia nunc a quo diffunditur et tribus et gens per Latium, postquam in partem data Roma Sabinis. una ingens Amiterna cohors priscique Quirites, Ereti manus omnis oliuiferaeque Mutuscae; qui Nomentum urbem, qui Rosea rura Velini, qui Tetricae horrentis rupes montemque Seuerum Casperiamque colunt Forulosque et flumen Himellae, qui Tiberim Fabarimque bibunt, quos frigida misit Nursia, et Ortinae classes populique Latini, quosque secans infaustum interluit Allia nomen: quam multi Libyco uoluuntur marmore fluctus saeuus ubi Orion hibernis conditur undis, uel cum sole nouo densae torrentur aristae aut Hermi campo aut Lyciae flauentibus aruis. scuta sonant pulsuque pedum conterrita tellus.

Hinc Agamemnonius, Troiani nominis hostis, curru iungit Halaesus equos Turnoque ferocis mille rapit populos, uertunt felicia Baccho Massica qui rastris, et quos de collibus altis Aurunci misere patres Sidicinaque iuxta aequora, quique Cales linquunt amnisque uadosi accola Volturni, pariterque Saticulus asper Oscorumque manus. teretes sunt aclydes illis tela, sed haec lento mos est aptare flagello. laeuas caetra tegit, falcati comminus enses.

Nec tu carminibus nostris indictus abibis, Oebale, quem generasse Telon Sebethide nympha fertur, Teleboum Capreas cum regna teneret, iam senior; patriis sed non et filius aruis contentus late iam tum dicione premebat Sarrastis populos et quae rigat aequora Sarnus, quique Rufras Batulumque tenent atque arua Celemnae, et quos maliferae despectant moenia Abellae, Teutonico ritu soliti torquere cateias; tegmina quis capitum raptus de subere cortex aerataeque micant peltae, micat aereus ensis.

Et te montosae misere in proelia Nersae, Vfens, insignem fama et felicibus armis, horrida praecipue cui gens adsuetaque multo uenatu nemorum, duris Aequicula glaebis. armati terram exercent semperque recentis conuectare iuuat praedas et uiuere rapto.

Quin et Marruuia uenit de gente sacerdos fronde super galeam et felici comptus oliua Archippi regis missu, fortissimus Vmbro, uipereo generi et grauiter spirantibus hydris spargere qui somnos cantuque manuque solebat, mulcebatque iras et morsus arte leuabat. sed non Dardaniae medicari cuspidis ictum eualuit neque eum iuuere in uulnera cantus somniferi et Marsis quaesitae montibus herbae. te nemus Angitiae, uitrea te Fucinus unda, te liquidi fleuere lacus.

Ibat et Hippolyti proles pulcherrima bello, Virbius, insignem quem mater Aricia misit, eductum Egeriae lucis umentia circum litora, pinguis ubi et placabilis ara Dianae. namque ferunt fama Hippolytum, postquam arte nouercae occiderit patriasque explerit sanguine poenas turbatis distractus equis, ad sidera rursus aetheria et superas caeli uenisse sub auras, Paeoniis reuocatum herbis et amore Dianae. tum pater omnipotens aliquem indignatus ab umbris mortalem infernis ad lumina surgere uitae, ipse repertorem medicinae talis et artis fulmine Phoebigenam Stygias detrusit ad undas. at Triuia Hippolytum secretis alma recondit sedibus et nymphae Egeriae nemorique relegat, solus ubi in siluis Italis ignobilis aeuum exigeret uersoque ubi nomine Virbius esset. unde etiam templo Triuiae lucisque sacratis cornipedes arcentur equi, quod litore currum et iuuenem monstris pauidi effudere marinis. filius ardentis haud setius aequore campi exercebat equos curruque in bella ruebat.

Ipse inter primos praestanti corpore Turnus uertitur arma tenens et toto uertice supra est. cui triplici crinita iuba galea alta Chimaeram sustinet Aetnaeos efflantem faucibus ignis; tam magis illa fremens et tristibus effera flammis quam magis effuso crudescunt sanguine pugnae. at leuem clipeum sublatis cornibus Io auro insignibat, iam saetis obsita, iam bos, argumentum ingens, et custos uirginis Argus, caelataque amnem fundens pater Inachus urna. insequitur nimbus peditum clipeataque totis agmina densentur campis, Argiuaque pubes Auruncaeque manus, Rutuli ueteresque Sicani, et Sacranae acies et picti scuta Labici; qui saltus, Tiberine, tuos sacrumque Numici litus arant Rutulosque exercent uomere collis Circaeumque iugum, quis Iuppiter Anxurus aruis praesidet et uiridi gaudens Feronia luco; qua Saturae iacet atra palus gelidusque per imas quaerit iter uallis atque in mare conditur Vfens.

Hos super aduenit Volsca de gente Camilla agmen agens equitum et florentis aere cateruas, bellatrix, non illa colo calathisue Mineruae femineas adsueta manus, sed proelia uirgo dura pati cursuque pedum praeuertere uentos. illa uel intactae segetis per summa uolaret gramina nec teneras cursu laesisset aristas, uel mare per medium fluctu suspensa tumenti ferret iter celeris nec tingeret aequore plantas. illam omnis tectis agrisque effusa iuuentus turbaque miratur matrum et prospectat euntem, attonitis inhians animis ut regius ostro uelet honos leuis umeros, ut fibula crinem auro internectat, Lyciam ut gerat ipsa pharetram et pastoralem praefixa cuspide myrtum.

Vt belli signum Laurenti Turnus ab arce extulit et rauco strepuerunt cornua cantu, utque acris concussit equos utque impulit arma, extemplo turbati animi, simul omne tumultu coniurat trepido Latium saeuitque iuuentus effera. ductores primi Messapus et Vfens contemptorque deum Mezentius undique cogunt auxilia et latos uastant cultoribus agros. mittitur et magni Venulus Diomedis ad urbem qui petat auxilium, et Latio consistere Teucros, aduectum Aenean classi uictosque penatis inferre et fatis regem se dicere posci edoceat, multasque uiro se adiungere gentis Dardanio et late Latio increbrescere nomen: quid struat his coeptis, quem, si fortuna sequatur, euentum pugnae cupiat, manifestius ipsi quam Turno regi aut regi apparere Latino.

Talia per Latium. quae Laomedontius heros cuncta uidens magno curarum fluctuat aestu, atque animum nunc huc celerem nunc diuidit illuc in partisque rapit uarias perque omnia uersat, sicut aquae tremulum labris ubi lumen aenis sole repercussum aut radiantis imagine lunae omnia peruolitat late loca, iamque sub auras erigitur summique ferit laquearia tecti. nox erat et terras animalia fessa per omnis alituum pecudumque genus sopor altus habebat, cum pater in ripa gelidique sub aetheris axe Aeneas, tristi turbatus pectora bello, procubuit seramque dedit per membra quietem. huic deus ipse loci fluuio Tiberinus amoeno populeas inter senior se attollere frondes uisus (eum tenuis glauco uelabat amictu carbasus, et crinis umbrosa tegebat harundo), tum sic adfari et curas his demere dictis:

'O sate gente deum, Troianam ex hostibus urbem qui reuehis nobis aeternaque Pergama seruas, exspectate solo Laurenti aruisque Latinis, hic tibi certa domus, certi (ne absiste) penates. neu belli terrere minis; tumor omnis et irae concessere deum. iamque tibi, ne uana putes haec fingere somnum, litoreis ingens inuenta sub ilicibus sus triginta capitum fetus enixa iacebit, alba solo recubans, albi circum ubera nati. [hic locus urbis erit, requies ea certa laborum,] ex quo ter denis urbem redeuntibus annis Ascanius clari condet cognominis Albam. haud incerta cano. nunc qua ratione quod instat expedias uictor, paucis (aduerte) docebo. Arcades his oris, genus a Pallante profectum, qui regem Euandrum comites, qui signa secuti, delegere locum et posuere in montibus urbem Pallantis proaui de nomine Pallanteum. hi bellum adsidue ducunt cum gente Latina; hos castris adhibe socios et foedera iunge. ipse ego te ripis et recto flumine ducam, aduersum remis superes subuectus ut amnem. surge age, nate dea, primisque cadentibus astris Iunoni fer rite preces, iramque minasque supplicibus supera uotis. mihi uictor honorem persolues. ego sum pleno quem flumine cernis stringentem ripas et pinguia culta secantem, caeruleus Thybris, caelo gratissimus amnis. hic mihi magna domus, celsis caput urbibus exit.'

Dixit, deinde lacu fluuius se condidit alto ima petens; nox Aenean somnusque reliquit. surgit et aetherii spectans orientia solis lumina rite cauis undam de flumine palmis sustinet ac talis effundit ad aethera uoces: 'Nymphae, Laurentes Nymphae, genus amnibus unde est, tuque, o Thybri tuo genitor cum flumine sancto, accipite Aenean et tandem arcete periclis. quo te cumque lacus miserantem incommoda nostra fonte tenent, quocumque solo pulcherrimus exis, semper honore meo, semper celebrabere donis corniger Hesperidum fluuius regnator aquarum. adsis o tantum et propius tua numina firmes.' sic memorat, geminasque legit de classe biremis remigioque aptat, socios simul instruit armis.

Ecce autem subitum atque oculis mirabile monstrum, candida per siluam cum fetu concolor albo procubuit uiridique in litore conspicitur sus; quam pius Aeneas tibi enim, tibi, maxima Iuno, mactat sacra ferens et cum grege sistit ad aram. Thybris ea fluuium, quam longa est, nocte tumentem leniit, et tacita refluens ita substitit unda, mitis ut in morem stagni placidaeque paludis sterneret aequor aquis, remo ut luctamen abesset. ergo iter inceptum celerant rumore secundo: labitur uncta uadis abies; mirantur et undae, miratur nemus insuetum fulgentia longe scuta uirum fluuio pictasque innare carinas. olli remigio noctemque diemque fatigant et longos superant flexus, uariisque teguntur arboribus, uiridisque secant placido aequore siluas. sol medium caeli conscenderat igneus orbem cum muros arcemque procul ac rara domorum tecta uident, quae nunc Romana potentia caelo aequauit, tum res inopes Euandrus habebat. ocius aduertunt proras urbique propinquant.

Forte die sollemnem illo rex Arcas honorem Amphitryoniadae magno diuisque ferebat ante urbem in luco. Pallas huic filius una, una omnes iuuenum primi pauperque senatus tura dabant, tepidusque cruor fumabat ad aras. ut celsas uidere rates atque inter opacum adlabi nemus et tacitos incumbere remis, terrentur uisu subito cunctique relictis consurgunt mensis. audax quos rumpere Pallas sacra uetat raptoque uolat telo obuius ipse, et procul e tumulo: 'iuuenes, quae causa subegit ignotas temptare uias? quo tenditis?' inquit. 'qui genus? unde domo? pacemne huc fertis an arma?' tum pater Aeneas puppi sic fatur ab alta paciferaeque manu ramum praetendit oliuae: 'Troiugenas ac tela uides inimica Latinis, quos illi bello profugos egere superbo. Euandrum petimus. ferte haec et dicite lectos Dardaniae uenisse duces socia arma rogantis.' obstipuit tanto percussus nomine Pallas: 'egredere o quicumque es' ait 'coramque parentem adloquere ac nostris succede penatibus hospes.' excepitque manu dextramque amplexus inhaesit; progressi subeunt luco fluuiumque relinquunt.

Tum regem Aeneas dictis adfatur amicis: 'optime Graiugenum, cui me Fortuna precari et uitta comptos uoluit praetendere ramos, non equidem extimui Danaum quod ductor et Arcas quodque a stirpe fores geminis coniunctus Atridis; sed mea me uirtus et sancta oracula diuum cognatique patres, tua terris didita fama, coniunxere tibi et fatis egere uolentem. Dardanus, Iliacae primus pater urbis et auctor, Electra, ut Grai perhibent, Atlantide cretus, aduehitur Teucros; Electram maximus Atlas edidit, aetherios umero qui sustinet orbis. uobis Mercurius pater est, quem candida Maia Cyllenae gelido conceptum uertice fudit; at Maiam, auditis si quicquam credimus, Atlas, idem Atlas generat caeli qui sidera tollit. sic genus amborum scindit se sanguine ab uno. his fretus non legatos neque prima per artem temptamenta tui pepigi; me, me ipse meumque obieci caput et supplex ad limina ueni. gens eadem, quae te, crudeli Daunia bello insequitur; nos si pellant nihil afore credunt quin omnem Hesperiam penitus sua sub iuga mittant, et mare quod supra teneant quodque adluit infra. accipe daque fidem. sunt nobis fortia bello pectora, sunt animi et rebus spectata iuuentus.'

Dixerat Aeneas. ille os oculosque loquentis iamdudum et totum lustrabat lumine corpus. tum sic pauca refert: 'ut te, fortissime Teucrum, accipio agnoscoque libens! ut uerba parentis et uocem Anchisae magni uultumque recordor! nam memini Hesionae uisentem regna sororis Laomedontiaden Priamum Salamina petentem protinus Arcadiae gelidos inuisere finis. tum mihi prima genas uestibat flore iuuentas, mirabarque duces Teucros, mirabar et ipsum Laomedontiaden; sed cunctis altior ibat Anchises. mihi mens iuuenali ardebat amore compellare uirum et dextrae coniungere dextram; accessi et cupidus Phenei sub moenia duxi. ille mihi insignem pharetram Lyciasque sagittas discedens chlamydemque auro dedit intertextam, frenaque bina meus quae nunc habet aurea Pallas. ergo et quam petitis iuncta est mihi foedere dextra, et lux cum primum terris se crastina reddet, auxilio laetos dimittam opibusque iuuabo. interea sacra haec, quando huc uenistis amici, annua, quae differre nefas, celebrate fauentes nobiscum, et iam nunc sociorum adsuescite mensis.'

Haec ubi dicta, dapes iubet et sublata reponi pocula gramineoque uiros locat ipse sedili, praecipuumque toro et uillosi pelle leonis accipit Aenean solioque inuitat acerno. tum lecti iuuenes certatim araeque sacerdos uiscera tosta ferunt taurorum, onerantque canistris dona laboratae Cereris, Bacchumque ministrant. uescitur Aeneas simul et Troiana iuuentus perpetui tergo bouis et lustralibus extis.

Postquam exempta fames et amor compressus edendi, rex Euandrus ait: 'non haec sollemnia nobis, has ex more dapes, hanc tanti numinis aram uana superstitio ueterumque ignara deorum imposuit: saeuis, hospes Troiane, periclis seruati facimus meritosque nouamus honores. iam primum saxis suspensam hanc aspice rupem, disiectae procul ut moles desertaque montis stat domus et scopuli ingentem traxere ruinam. hic spelunca fuit uasto summota recessu, semihominis Caci facies quam dira tenebat solis inaccessam radiis; semperque recenti caede tepebat humus, foribusque adfixa superbis ora uirum tristi pendebant pallida tabo. huic monstro Volcanus erat pater: illius atros ore uomens ignis magna se mole ferebat. attulit et nobis aliquando optantibus aetas auxilium aduentumque dei. nam maximus ultor tergemini nece Geryonae spoliisque superbus Alcides aderat taurosque hac uictor agebat ingentis, uallemque boues amnemque tenebant. at furis Caci mens effera, ne quid inausum aut intractatum scelerisue doliue fuisset, quattuor a stabulis praestanti corpore tauros auertit, totidem forma superante iuuencas. atque hos, ne qua forent pedibus uestigia rectis, cauda in speluncam tractos uersisque uiarum indiciis raptor saxo occultabat opaco; quaerenti nulla ad speluncam signa ferebant. interea, cum iam stabulis saturata moueret Amphitryoniades armenta abitumque pararet, discessu mugire boues atque omne querelis impleri nemus et colles clamore relinqui. reddidit una boum uocem uastoque sub antro mugiit et Caci spem custodita fefellit. hic uero Alcidae furiis exarserat atro felle dolor: rapit arma manu nodisque grauatum robur, et aerii cursu petit ardua montis. tum primum nostri Cacum uidere timentem turbatumque oculis; fugit ilicet ocior Euro speluncamque petit, pedibus timor addidit alas. ut sese inclusit ruptisque immane catenis deiecit saxum, ferro quod et arte paterna pendebat, fultosque emuniit obice postis, ecce furens animis aderat Tirynthius omnemque accessum lustrans huc ora ferebat et illuc, dentibus infrendens. ter totum feruidus ira lustrat Auentini montem, ter saxea temptat limina nequiquam, ter fessus ualle resedit. stabat acuta silex praecisis undique saxis speluncae dorso insurgens, altissima uisu, dirarum nidis domus opportuna uolucrum. hanc, ut prona iugo laeuum incumbebat ad amnem, dexter in aduersum nitens concussit et imis auulsam soluit radicibus, inde repente impulit; impulsu quo maximus intonat aether, dissultant ripae refluitque exterritus amnis. at specus et Caci detecta apparuit ingens regia, et umbrosae penitus patuere cauernae, non secus ac si qua penitus ui terra dehiscens infernas reseret sedes et regna recludat pallida, dis inuisa, superque immane barathrum cernatur, trepident immisso lumine Manes. ergo insperata deprensum luce repente inclusumque cauo saxo atque insueta rudentem desuper Alcides telis premit, omniaque arma aduocat et ramis uastisque molaribus instat. ille autem, neque enim fuga iam super ulla pericli, faucibus ingentem fumum (mirabile dictu) euomit inuoluitque domum caligine caeca prospectum eripiens oculis, glomeratque sub antro fumiferam noctem commixtis igne tenebris. non tulit Alcides animis, seque ipse per ignem praecipiti iecit saltu, qua plurimus undam fumus agit nebulaque ingens specus aestuat atra. hic Cacum in tenebris incendia uana uomentem corripit in nodum complexus, et angit inhaerens elisos oculos et siccum sanguine guttur. panditur extemplo foribus domus atra reuulsis abstractaeque boues abiurataeque rapinae caelo ostenduntur, pedibusque informe cadauer protrahitur. nequeunt expleri corda tuendo terribilis oculos, uultum uillosaque saetis pectora semiferi atque exstinctos faucibus ignis. ex illo celebratus honos laetique minores seruauere diem, primusque Potitius auctor et domus Herculei custos Pinaria sacri hanc aram luco statuit, quae maxima semper dicetur nobis et erit quae maxima semper. quare agite, o iuuenes, tantarum in munere laudum cingite fronde comas et pocula porgite dextris, communemque uocate deum et date uina uolentes.' dixerat, Herculea bicolor cum populus umbra uelauitque comas foliisque innexa pependit, et sacer impleuit dextram scyphus. ocius omnes in mensam laeti libant diuosque precantur.

Deuexo interea propior fit Vesper Olympo. iamque sacerdotes primusque Potitius ibant pellibus in morem cincti, flammasque ferebant. instaurant epulas et mensae grata secundae dona ferunt cumulantque oneratis lancibus aras. tum Salii ad cantus incensa altaria circum populeis adsunt euincti tempora ramis, hic iuuenum chorus, ille senum, qui carmine laudes Herculeas et facta ferunt: ut prima nouercae monstra manu geminosque premens eliserit anguis, ut bello egregias idem disiecerit urbes, Troiamque Oechaliamque, ut duros mille labores rege sub Eurystheo fatis Iunonis iniquae pertulerit. 'tu nubigenas, inuicte, bimembris Hylaeumque Pholumque manu, tu Cresia mactas prodigia et uastum Nemeae sub rupe leonem. te Stygii tremuere lacus, te ianitor Orci ossa super recubans antro semesa cruento; nec te ullae facies, non terruit ipse Typhoeus arduus arma tenens; non te rationis egentem Lernaeus turba capitum circumstetit anguis. salue, uera Iouis proles, decus addite diuis, et nos et tua dexter adi pede sacra secundo.' talia carminibus celebrant; super omnia Caci speluncam adiciunt spirantemque ignibus ipsum. consonat omne nemus strepitu collesque resultant.

Exim se cuncti diuinis rebus ad urbem perfectis referunt. ibat rex obsitus aeuo, et comitem Aenean iuxta natumque tenebat ingrediens uarioque uiam sermone leuabat. miratur facilisque oculos fert omnia circum Aeneas, capiturque locis et singula laetus exquiritque auditque uirum monimenta priorum. tum rex Euandrus Romanae conditor arcis: 'haec nemora indigenae Fauni Nymphaeque tenebant gensque uirum truncis et duro robore nata, quis neque mos neque cultus erat, nec iungere tauros aut componere opes norant aut parcere parto, sed rami atque asper uictu uenatus alebat. primus ab aetherio uenit Saturnus Olympo arma Iouis fugiens et regnis exsul ademptis. is genus indocile ac dispersum montibus altis composuit legesque dedit, Latiumque uocari maluit, his quoniam latuisset tutus in oris. aurea quae perhibent illo sub rege fuere saecula: sic placida populos in pace regebat, deterior donec paulatim ac decolor aetas et belli rabies et amor successit habendi. tum manus Ausonia et gentes uenere Sicanae, saepius et nomen posuit Saturnia tellus; tum reges asperque immani corpore Thybris, a quo post Itali fluuium cognomine Thybrim diximus; amisit uerum uetus Albula nomen. me pulsum patria pelagique extrema sequentem Fortuna omnipotens et ineluctabile fatum his posuere locis, matrisque egere tremenda Carmentis nymphae monita et deus auctor Apollo.'

Vix ea dicta, dehinc progressus monstrat et aram et Carmentalem Romani nomine portam quam memorant, nymphae priscum Carmentis honorem, uatis fatidicae, cecinit quae prima futuros Aeneadas magnos et nobile Pallanteum. hinc lucum ingentem, quem Romulus acer asylum rettulit, et gelida monstrat sub rupe Lupercal Parrhasio dictum Panos de more Lycaei. nec non et sacri monstrat nemus Argileti testaturque locum et letum docet hospitis Argi. hinc ad Tarpeiam sedem et Capitolia ducit aurea nunc, olim siluestribus horrida dumis. iam tum religio pauidos terrebat agrestis dira loci, iam tum siluam saxumque tremebant. 'hoc nemus, hunc' inquit 'frondoso uertice collem (quis deus incertum est) habitat deus; Arcades ipsum credunt se uidisse Iouem, cum saepe nigrantem aegida concuteret dextra nimbosque cieret. haec duo praeterea disiectis oppida muris, reliquias ueterumque uides monimenta uirorum. hanc Ianus pater, hanc Saturnus condidit arcem; Ianiculum huic, illi fuerat Saturnia nomen.' talibus inter se dictis ad tecta subibant pauperis Euandri, passimque armenta uidebant Romanoque foro et lautis mugire Carinis. ut uentum ad sedes, 'haec' inquit 'limina uictor Alcides subiit, haec illum regia cepit. aude, hospes, contemnere opes et te quoque dignum finge deo, rebusque ueni non asper egenis.' dixit, et angusti subter fastigia tecti ingentem Aenean duxit stratisque locauit effultum foliis et pelle Libystidis ursae: nox ruit et fuscis tellurem amplectitur alis.

At Venus haud animo nequiquam exterrita mater Laurentumque minis et duro mota tumultu Volcanum adloquitur, thalamoque haec coniugis aureo incipit et dictis diuinum aspirat amorem: 'dum bello Argolici uastabant Pergama reges debita casurasque inimicis ignibus arces, non ullum auxilium miseris, non arma rogaui artis opisque tuae, nec te, carissime coniunx, incassumue tuos uolui exercere labores, quamuis et Priami deberem plurima natis, et durum Aeneae fleuissem saepe laborem. nunc Iouis imperiis Rutulorum constitit oris: ergo eadem supplex uenio et sanctum mihi numen arma rogo, genetrix nato. te filia Nerei, te potuit lacrimis Tithonia flectere coniunx. aspice qui coeant populi, quae moenia clausis ferrum acuant portis in me excidiumque meorum.' dixerat et niueis hinc atque hinc diua lacertis cunctantem amplexu molli fouet. ille repente accepit solitam flammam, notusque medullas intrauit calor et labefacta per ossa cucurrit, non secus atque olim tonitru cum rupta corusco ignea rima micans percurrit lumine nimbos; sensit laeta dolis et formae conscia coniunx. tum pater aeterno fatur deuinctus amore: 'quid causas petis ex alto? fiducia cessit quo tibi, diua, mei? similis si cura fuisset, tum quoque fas nobis Teucros armare fuisset; nec pater omnipotens Troiam nec fata uetabant stare decemque alios Priamum superesse per annos. et nunc, si bellare paras atque haec tibi mens est, quidquid in arte mea possum promittere curae, quod fieri ferro liquidoue potest electro, quantum ignes animaeque ualent, absiste precando uiribus indubitare tuis.' ea uerba locutus optatos dedit amplexus placidumque petiuit coniugis infusus gremio per membra soporem.

Inde ubi prima quies medio iam noctis abactae curriculo expulerat somnum, cum femina primum, cui tolerare colo uitam tenuique Minerua impositum, cinerem et sopitos suscitat ignis noctem addens operi, famulasque ad lumina longo exercet penso, castum ut seruare cubile coniugis et possit paruos educere natos: haud secus ignipotens nec tempore segnior illo mollibus e stratis opera ad fabrilia surgit. insula Sicanium iuxta latus Aeoliamque erigitur Liparen fumantibus ardua saxis, quam subter specus et Cyclopum exesa caminis antra Aetnaea tonant, ualidique incudibus ictus auditi referunt gemitus, striduntque cauernis stricturae Chalybum et fornacibus ignis anhelat, Volcani domus et Volcania nomine tellus. hoc tunc ignipotens caelo descendit ab alto. ferrum exercebant uasto Cyclopes in antro, Brontesque Steropesque et nudus membra Pyragmon. his informatum manibus iam parte polita fulmen erat, toto genitor quae plurima caelo deicit in terras, pars imperfecta manebat. tris imbris torti radios, tris nubis aquosae addiderant, rutuli tris ignis et alitis Austri. fulgores nunc terrificos sonitumque metumque miscebant operi flammisque sequacibus iras. parte alia Marti currumque rotasque uolucris instabant, quibus ille uiros, quibus excitat urbes; aegidaque horriferam, turbatae Palladis arma, certatim squamis serpentum auroque polibant conexosque anguis ipsamque in pectore diuae Gorgona desecto uertentem lumina collo. 'tollite cuncta' inquit 'coeptosque auferte labores, Aetnaei Cyclopes, et huc aduertite mentem: arma acri facienda uiro. nunc uiribus usus, nunc manibus rapidis, omni nunc arte magistra. praecipitate moras.' nec plura effatus, at illi ocius incubuere omnes pariterque laborem sortiti. fluit aes riuis aurique metallum uulnificusque chalybs uasta fornace liquescit. ingentem clipeum informant, unum omnia contra tela Latinorum, septenosque orbibus orbis impediunt. alii uentosis follibus auras accipiunt redduntque, alii stridentia tingunt aera lacu; gemit impositis incudibus antrum; illi inter sese multa ui bracchia tollunt in numerum, uersantque tenaci forcipe massam.

Haec pater Aeoliis properat dum Lemnius oris, Euandrum ex humili tecto lux suscitat alma et matutini uolucrum sub culmine cantus. consurgit senior tunicaque inducitur artus et Tyrrhena pedum circumdat uincula plantis. tum lateri atque umeris Tegeaeum subligat ensem demissa ab laeua pantherae terga retorquens. nec non et gemini custodes limine ab alto praecedunt gressumque canes comitantur erilem. hospitis Aeneae sedem et secreta petebat sermonum memor et promissi muneris heros. nec minus Aeneas se matutinus agebat; filius huic Pallas, illi comes ibat Achates. congressi iungunt dextras mediisque residunt aedibus et licito tandem sermone fruuntur. rex prior haec: 'maxime Teucrorum ductor, quo sospite numquam res equidem Troiae uictas aut regna fatebor, nobis ad belli auxilium pro nomine tanto exiguae uires; hinc Tusco claudimur amni, hinc Rutulus premit et murum circumsonat armis. sed tibi ego ingentis populos opulentaque regnis iungere castra paro, quam fors inopina salutem ostentat: fatis huc te poscentibus adfers. haud procul hinc saxo incolitur fundata uetusto urbis Agyllinae sedes, ubi Lydia quondam gens, bello praeclara, iugis insedit Etruscis. hanc multos florentem annos rex deinde superbo imperio et saeuis tenuit Mezentius armis. quid memorem infandas caedes, quid facta tyranni effera? di capiti ipsius generique reseruent! mortua quin etiam iungebat corpora uiuis componens manibusque manus atque oribus ora, tormenti genus, et sanie taboque fluentis complexu in misero longa sic morte necabat. at fessi tandem ciues infanda furentem armati circumsistunt ipsumque domumque, obtruncant socios, ignem ad fastigia iactant. ille inter caedem Rutulorum elapsus in agros confugere et Turni defendier hospitis armis. ergo omnis furiis surrexit Etruria iustis, regem ad supplicium praesenti Marte reposcunt. his ego te, Aenea, ductorem milibus addam. toto namque fremunt condensae litore puppes signaque ferre iubent, retinet longaeuus haruspex fata canens: “o Maeoniae delecta iuuentus, flos ueterum uirtusque uirum, quos iustus in hostem fert dolor et merita accendit Mezentius ira, nulli fas Italo tantam subiungere gentem: externos optate duces.” tum Etrusca resedit hoc acies campo monitis exterrita diuum. ipse oratores ad me regnique coronam cum sceptro misit mandatque insignia Tarchon, succedam castris Tyrrhenaque regna capessam. sed mihi tarda gelu saeclisque effeta senectus inuidet imperium seraeque ad fortia uires. natum exhortarer, ni mixtus matre Sabella hinc partem patriae traheret. tu, cuius et annis et generi fatum indulget, quem numina poscunt, ingredere, o Teucrum atque Italum fortissime ductor. hunc tibi praeterea, spes et solacia nostri, Pallanta adiungam; sub te tolerare magistro militiam et graue Martis opus, tua cernere facta adsuescat, primis et te miretur ab annis. Arcadas huic equites bis centum, robora pubis lecta dabo, totidemque suo tibi nomine Pallas.'

Vix ea fatus erat, defixique ora tenebant Aeneas Anchisiades et fidus Achates, multaque dura suo tristi cum corde putabant, ni signum caelo Cytherea dedisset aperto. namque improuiso uibratus ab aethere fulgor cum sonitu uenit et ruere omnia uisa repente, Tyrrhenusque tubae mugire per aethera clangor. suspiciunt, iterum atque iterum fragor increpat ingens. arma inter nubem caeli in regione serena per sudum rutilare uident et pulsa tonare. obstipuere animis alii, sed Troius heros agnouit sonitum et diuae promissa parentis. tum memorat: 'ne uero, hospes, ne quaere profecto quem casum portenta ferant: ego poscor Olympo. hoc signum cecinit missuram diua creatrix, si bellum ingrueret, Volcaniaque arma per auras laturam auxilio. heu quantae miseris caedes Laurentibus instant! quas poenas mihi, Turne, dabis! quam multa sub undas scuta uirum galeasque et fortia corpora uolues, Thybri pater! poscant acies et foedera rumpant.'

Haec ubi dicta dedit, solio se tollit ab alto et primum Herculeis sopitas ignibus aras excitat, hesternumque larem paruosque penatis laetus adit; mactat lectas de more bidentis Euandrus pariter, pariter Troiana iuuentus. post hinc ad nauis graditur sociosque reuisit, quorum de numero qui sese in bella sequantur praestantis uirtute legit; pars cetera prona fertur aqua segnisque secundo defluit amni, nuntia uentura Ascanio rerumque patrisque. dantur equi Teucris Tyrrhena petentibus arua; ducunt exsortem Aeneae, quem fulua leonis pellis obit totum praefulgens unguibus aureis.

Fama uolat paruam subito uulgata per urbem ocius ire equites Tyrrheni ad limina regis. uota metu duplicant matres, propiusque periclo it timor et maior Martis iam apparet imago. tum pater Euandrus dextram complexus euntis haeret inexpletus lacrimans ac talia fatur: 'o mihi praeteritos referat si Iuppiter annos, qualis eram cum primam aciem Praeneste sub ipsa straui scutorumque incendi uictor aceruos et regem hac Erulum dextra sub Tartara misi, nascenti cui tris animas Feronia mater (horrendum dictu) dederat, terna arma mouenda— ter leto sternendus erat; cui tunc tamen omnis abstulit haec animas dextra et totidem exuit armis: non ego nunc dulci amplexu diuellerer usquam, nate, tuo, neque finitimo Mezentius umquam huic capiti insultans tot ferro saeua dedisset funera, tam multis uiduasset ciuibus urbem. at uos, o superi, et diuum tu maxime rector Iuppiter, Arcadii, quaeso, miserescite regis et patrias audite preces. si numina uestra incolumem Pallanta mihi, si fata reseruant, si uisurus eum uiuo et uenturus in unum, uitam oro, patior quemuis durare laborem. sin aliquem infandum casum, Fortuna, minaris, nunc, nunc o liceat crudelem abrumpere uitam, dum curae ambiguae, dum spes incerta futuri, dum te, care puer, mea sola et sera uoluptas, complexu teneo, grauior neu nuntius auris uulneret.' haec genitor digressu dicta supremo fundebat; famuli conlapsum in tecta ferebant.

Iamque adeo exierat portis equitatus apertis Aeneas inter primos et fidus Achates, inde alii Troiae proceres; ipse agmine Pallas it medio chlamyde et pictis conspectus in armis, qualis ubi Oceani perfusus Lucifer unda, quem Venus ante alios astrorum diligit ignis, extulit os sacrum caelo tenebrasque resoluit. stant pauidae in muris matres oculisque sequuntur pulueream nubem et fulgentis aere cateruas. olli per dumos, qua proxima meta uiarum, armati tendunt; it clamor, et agmine facto quadripedante putrem sonitu quatit ungula campum. est ingens gelidum lucus prope Caeritis amnem, religione patrum late sacer; undique colles inclusere caui et nigra nemus abiete cingunt. Siluano fama est ueteres sacrasse Pelasgos, aruorum pecorisque deo, lucumque diemque, qui primi finis aliquando habuere Latinos. haud procul hinc Tarcho et Tyrrheni tuta tenebant castra locis, celsoque omnis de colle uideri iam poterat legio et latis tendebat in aruis. huc pater Aeneas et bello lecta iuuentus succedunt, fessique et equos et corpora curant.

At Venus aetherios inter dea candida nimbos dona ferens aderat; natumque in ualle reducta ut procul egelido secretum flumine uidit, talibus adfata est dictis seque obtulit ultro: 'en perfecta mei promissa coniugis arte munera. ne mox aut Laurentis, nate, superbos aut acrem dubites in proelia poscere Turnum.' dixit, et amplexus nati Cytherea petiuit, arma sub aduersa posuit radiantia quercu. ille deae donis et tanto laetus honore expleri nequit atque oculos per singula uoluit, miraturque interque manus et bracchia uersat terribilem cristis galeam flammasque uomentem, fatiferumque ensem, loricam ex aere rigentem, sanguineam, ingentem, qualis cum caerula nubes solis inardescit radiis longeque refulget; tum leuis ocreas electro auroque recocto, hastamque et clipei non enarrabile textum. illic res Italas Romanorumque triumphos haud uatum ignarus uenturique inscius aeui fecerat ignipotens, illic genus omne futurae stirpis ab Ascanio pugnataque in ordine bella. fecerat et uiridi fetam Mauortis in antro procubuisse lupam, geminos huic ubera circum ludere pendentis pueros et lambere matrem impauidos, illam tereti ceruice reflexa mulcere alternos et corpora fingere lingua. nec procul hinc Romam et raptas sine more Sabinas consessu caueae, magnis Circensibus actis, addiderat, subitoque nouum consurgere bellum Romulidis Tatioque seni Curibusque seueris. post idem inter se posito certamine reges armati Iouis ante aram paterasque tenentes stabant et caesa iungebant foedera porca. haud procul inde citae Mettum in diuersa quadrigae distulerant (at tu dictis, Albane, maneres!), raptabatque uiri mendacis uiscera Tullus per siluam, et sparsi rorabant sanguine uepres. nec non Tarquinium eiectum Porsenna iubebat accipere ingentique urbem obsidione premebat; Aeneadae in ferrum pro libertate ruebant. illum indignanti similem similemque minanti aspiceres, pontem auderet quia uellere Cocles et fluuium uinclis innaret Cloelia ruptis. in summo custos Tarpeiae Manlius arcis stabat pro templo et Capitolia celsa tenebat, Romuleoque recens horrebat regia culmo. atque hic auratis uolitans argenteus anser porticibus Gallos in limine adesse canebat; Galli per dumos aderant arcemque tenebant defensi tenebris et dono noctis opacae. aurea caesaries ollis atque aurea uestis, uirgatis lucent sagulis, tum lactea colla auro innectuntur, duo quisque Alpina coruscant gaesa manu, scutis protecti corpora longis. hic exsultantis Salios nudosque Lupercos lanigerosque apices et lapsa ancilia caelo extuderat, castae ducebant sacra per urbem pilentis matres in mollibus. hinc procul addit Tartareas etiam sedes, alta ostia Ditis, et scelerum poenas, et te, Catilina, minaci pendentem scopulo Furiarumque ora trementem, secretosque pios, his dantem iura Catonem. haec inter tumidi late maris ibat imago aurea, sed fluctu spumabant caerula cano, et circum argento clari delphines in orbem aequora uerrebant caudis aestumque secabant. in medio classis aeratas, Actia bella, cernere erat, totumque instructo Marte uideres feruere Leucaten auroque effulgere fluctus. hinc Augustus agens Italos in proelia Caesar cum patribus populoque, penatibus et magnis dis, stans celsa in puppi, geminas cui tempora flammas laeta uomunt patriumque aperitur uertice sidus. parte alia uentis et dis Agrippa secundis arduus agmen agens, cui, belli insigne superbum, tempora nauali fulgent rostrata corona. hinc ope barbarica uariisque Antonius armis, uictor ab Aurorae populis et litore rubro, Aegyptum uirisque Orientis et ultima secum Bactra uehit, sequiturque (nefas) Aegyptia coniunx. una omnes ruere ac totum spumare reductis conuulsum remis rostrisque tridentibus aequor. alta petunt; pelago credas innare reuulsas Cycladas aut montis concurrere montibus altos, tanta mole uiri turritis puppibus instant. stuppea flamma manu telisque uolatile ferrum spargitur, arua noua Neptunia caede rubescunt. regina in mediis patrio uocat agmina sistro, necdum etiam geminos a tergo respicit anguis. omnigenumque deum monstra et latrator Anubis contra Neptunum et Venerem contraque Mineruam tela tenent. saeuit medio in certamine Mauors caelatus ferro, tristesque ex aethere Dirae, et scissa gaudens uadit Discordia palla, quam cum sanguineo sequitur Bellona flagello. Actius haec cernens arcum intendebat Apollo desuper; omnis eo terrore Aegyptus et Indi, omnis Arabs, omnes uertebant terga Sabaei. ipsa uidebatur uentis regina uocatis uela dare et laxos iam iamque immittere funis. illam inter caedes pallentem morte futura fecerat ignipotens undis et Iapyge ferri, contra autem magno maerentem corpore Nilum pandentemque sinus et tota ueste uocantem caeruleum in gremium latebrosaque flumina uictos. at Caesar, triplici inuectus Romana triumpho moenia, dis Italis uotum immortale sacrabat, maxima ter centum totam delubra per urbem. laetitia ludisque uiae plausuque fremebant; omnibus in templis matrum chorus, omnibus arae; ante aras terram caesi strauere iuuenci. ipse sedens niueo candentis limine Phoebi dona recognoscit populorum aptatque superbis postibus; incedunt uictae longo ordine gentes, quam uariae linguis, habitu tam uestis et armis. hic Nomadum genus et discinctos Mulciber Afros, hic Lelegas Carasque sagittiferosque Gelonos finxerat; Euphrates ibat iam mollior undis, extremique hominum Morini, Rhenusque bicornis, indomitique Dahae, et pontem indignatus Araxes.

Talia per clipeum Volcani, dona parentis, miratur rerumque ignarus imagine gaudet attollens umero famamque et fata nepotum.